Nadežda Radović

Prof. dr Ranko Končar o izazovima koje će novi ustav doneti vojvođanskoj autonomiji

Politički kompromisi su najizvesnije rešenje

Nekoliko nespornih istorijskih činjenica pokazuje da su gledišta o autonomiji Vojvodine oduvek bila kontroverzna. Uglavnom su se odnosila na pitanje oportunosti postojanja autonomije, njenim osnovama i karakteru. Već u XIX veku, u okvirima Habzburške monarhije, najviše skepse i otpora izazivao je njen nacionalni (srpski) osnov, koji će mađarske vlasti - u ime svoje narodnosne politike, nacionalne homogenizacije i centralizacije državnog sistema - sasvim derogirati i podvesti pod crkveno-školsku autonomiju - kaže u razgovoru za Danas prof. dr Ranko Končar, direktor Muzeja Vojvodine i dugogodišnji istraživač ideje i projekta političke autonomije ove regije. Srbija je pred usvajanjem novog ustava kojim će biti definisan i politički status Vojvodine. To je bio neposredni povod da se još jednom osvrnemo na istoriju srbijansko-vojvođanskih odnosa.
- Stvaranjem jugoslovenske države 1918. godine - kaže prof. Končar -obnovljena je autonomija Vojvodine, koja je kratko trajala. Tada su konstituisani njeni autonomni organi vlasti - Narodna uprava kao izvršni i Veliki narodni savet kao parlamentarni organ vlasti. O osnovama ove autonomnosti, kao i o načinu prisajedinjenja Srbiji odlučivali su predstavnici slovenskog, prevashodno srpskog naroda, za koje je Vojvodina bila istorijska tekovina i pokrajina.

U ustavu novostvorene države taj status nije potvrđen?
- Već sa Vidovdanskim ustavom 1921. i centralizacijom jugoslovenske države, kojoj srpska politika daje osnovni pečat, na udaru su se posebno našle pokrajine tzv. istorijskog i plemenskog (nacionalnog) karaktera. Administrativnom podelom zemlje na oblasti, ove pokrajine su i formalno nestale iz ustavne stvarnosti.
U brojnim ustavnim raspravama koje su tada vođene najviše je osporavan istorijski identitet Vojvodine. Ovakva ustavna rešenja i tendencije bile su, međutim, izložene neočekivanim otporima i protivrečnostima. Doveli su ubrzo do otpora centralizaciji i ovakvoj minorizaciji Vojvodine, kojem liberalno građanstvo (ono koje se 1921. najviše eksponiralo za centralizovanu državu), daje osnovni - autonomistički smisao. U njihovim političkim koncepcijama autonomnost Vojvodine opravdava se istorijskim razlozima, pogubnim uticajem centralizma na njen identitet i potrebom demokratizacije zemlje; smatrali su da postoje stvarne istorijske, ekonomske i dr. pretpostavke za autonomnost Vojvodine. Najdublja politička previranja zahvatila su Radikalnu i Demokratsku stranku u Vojvodini, koje su dovele do teških sukoba sa njihovim partijskim centralama u Beogradu. U tim sukobima posebno su apostrofirani politički i ekonomski problemi Vojvodine, čiji se stvarni uzroci vide u preteranoj centralizaciji zemlje.

Taj otpor preteranoj centralizaciji je ostao politička konstanta u Vojvodini?
- Mnogi protagonisti sadašnjih ustavnih rešenja takođe ne shvataju da su ekonomski problemi samo pojavni oblici centralističkog sistema, i da se ne mogu prevladati tzv. ekonomskom autonomijom Vojvodine. Ne shvata se da vojvođanski otpor centralizmu, koji traje od 1918. godine, ima dublji i kompleksniji smisao - da prevashodno, nastoji otvoriti proces demokratizacije ukupne državno-pravne strukture zemlje, u kojem bi i autonomija Vojvodine izrazila sve svoje istorijske, etnografske i specifične ekonomske i dr. karakteristike. Oni u centralizmu vide samo devijantno, a ne sistemsko svojstvo, i po pravilu ga poistovećuju sa osnovama državnog i nacionalnog jedinstva. U srpskoj političkoj i ustavnoj praksi centralizmu se uglavnom pridavao ovakav smisao, a veoma često i ponižavajući paternalistički odnos prema Srbima u Vojvodini. Otuda je njihov centralizam često bio u sprezi sa nacionalizmom i suprotstavljao se svakoj autonomnosti Vojvodine, ali i njenom demokratskom, političkom i ekonomskom razvoju. Zbog toga nije slučajno što su protagonisti autonomije, ali i protivnici centralizma ubrzo okvalifikovani kao separatisti - ta etiketa ih prati do danas.

Koje su sve političke stranke i grupacije zastupale ideju o vojvođanskoj autonomiji?
- Tridesetih godina XX veka težnje za autonomijom Vojvodine dobile su karakter političkog pokreta pod imenom Vojvođanski front, kojem su političku i programsku fizionomiju dali Radikalna, Demokratska, Samostalno-demokratska, Zemljoradnička, Hrvatsko-seljačka i Komunistička stranka.
Komunisti su se uključili u ovaj pokret, nastojeći da prošire osnove autonomije Vojvodine, uvažavajući, pored istorijskog i njen specifični višenacionalni identitet. Na toj političkoj platformi oni će dosledno insistirati, smatrajući da su istorijski, etnografski, specifični ekonomski i dr. razlozi osnova moderne autonomije Vojvodine. U drugoj polovini XX veka oni oblikuju autonomiju Vojvodine, polazeći od njenog kompleksnijeg identiteta. Kao nosioci i organizatori antifašističkog pokreta u Vojvodini, ideji autonomije daju i novi socijalni smisao. Svoje poglede na autonomiju Vojvodine najpotpunije su izrazili na Skupštini izaslanika naroda Vojvodine, održanoj jula 1945, i uz prisustvo predstavnika svih njenih naroda, kada je doneta odluka da se konstituiše autonomija Vojvodine, i kao takva, priključi federalnoj Srbiji. Ovu odluku potvrdilo je i Treće zasedanje AVNOJ-a, čime je autonomiji Vojvodine dat i jugoslovenski i srpski karakter.

Narednih godina prevagu je odneo srpski karakter Vojvodine?
- Septembra 1945. godine, međutim, federalna Srbija donela je Zakon o ustanovljenju autonomije Vojvodine, iako je ona na Skupštini izaslanika već konstituisana kao autonomija. Ovim zakonom, međutim, implicirane su dublje i dalekosežnije namere. Prevashodno, da se otvori proces derogiranja autonomije kao kategorije jugoslovenskog ustavnog sistema, da se ona podvede pod ustavni sistem Srbije, kako bi se autonomija razvijala samo kao izraz manje ili veće decentralizacije Srbije. Istorijski gledano, autonomija Vojvodine nije nastala na politici decentralizacije Srbije i svako ustavno rešenje njenog položaja moralo bi uvažavati i to iskustvo. U potonjim ustavnim raspravama i promenama, koje su povremeno bile i veoma oštre, posebno 60-ih godina, autonomiji Vojvodine ponovo se pokušao osporiti i jugoslovenski identitet i originernost. Tek sa ustavom iz 1974. godine autonomija Vojvodine se oblikovala na osnovi svojih stvarnih istorijskih, etnografskih, ekonomskih i dr. razloga.

Kasnije su ta rešenja opet osporena?
- Ta ustavna rešenja, kao što je poznato, našla su se na udaru srpskog nacionalizma 1989. godine i dovela do potpunog poništavanja istorijske empirije na kojoj se konstituisala autonomija Vojvodine. Režim Slobodana Miloševića dao je Vojvodini karakter obične administrativne jedinice i učinio njenu autonomiju zavisnom od tekuće politike i odnosa snaga u politici. Treba reći da je svojim ustavom, ipak, pomenuo osnove i razloge na kojima su se ranije formirale autonomije - "u skladu sa posebnim nacionalnim, istorijskim, kulturnim i drugim svojstvima njihovih područja".

Kako se ovo pitanje tretira u najnovijem ustavu?
- Sadašnji ustav, međutim, ne pominje čak ni te osnove, pa se tako uopšte ne zna zašto Vojvodina ima nekakvu autonomiju. Za ozbiljne poznavaoce geneze autonomija u našem političkom sistemu, izostavljanje tih određenja, ima dublji smisao i značenje. Jednostavno, to je priprema za njihovu potpunu negaciju. U jednom ovakvom ustavu, čije je najbitnije svojstvo centralizam, moguće je u perspektivi očekivati i takav rasplet. Izgleda da su na pitanjima autonomije Vojvodine, politički kompromisi najizvesnije rešenje.

Šta bi bio rezime svih ovih istorijskih iskustava?
- Autonomija je permanentno bila na udaru centralizma. Od 1945. godine, u opštoj državnoj centralizaciji, njena autonomnost ozbiljno je dovedena u pitanje; imala je samo formalnu i nešto razvijeniju sudsku vlast, kao i imovinu pokrajinskog karaktera. Ograničenja autonomije bila su i političkog i ekonomskog karaktera: političkog - u najvećoj meri preko kompetencija centralne partijske i državne vlasti; ekonomskog - zbog nemanja svojih izvornih prihoda, centralizovanog budžeta, nedostatka sredstava za investicije itd. Tek krajem 60-ih godina Vojvodina prvi put raspolaže svojim investicionim sredstvima.

Šta prognozirate - kakvi će politički odnosi nastati posle stupanja na snagu novog ustava?
- Objektivno, sva rešenja koja će derogirati autentični ustavni status i autonomiju Vojvodine, izazivaće otpore različitih političkih grupacija, kao što je to bilo u prošlosti. U tom smislu ne treba se uopšte zavaravati. Taj otpor biće objektivno snažniji i zavisiće od sazrevanja i razvoja demokratske svesti. Preovladaće mišljenje kako je autonomija Vojvodine demokratsko pitanje Srbije, a ne separatističko, kakvim su ga činili i čine protagonisti srpskog nacionalizma i konzervativizma.