Olivera Pavićević

(T)URBO-FOLK SRPSKIH POLUTANA

Nekada se sociologija bavila fenomenom polutanstva koji je danas donekle zaboravljen, tj. pre bi se moglo reći – apsorbovan kao sveprisutan i neizbežan. Polutanstvo je pojam koji je nastao kao produkt ubrzane industrijalizacije i prekonoćne urbanizacije ruralnog stanovništva posle Drugog svetskog rata u SFRJ.

Polutan je čovek poluseljak, polugrađanin, ili do pola seljak a od pola građanin, ili obrnuto. Prisutne su u njemu osobine oba entiteta, ali izmešane u jedan novi kvalitet. Produkt te napola ostvarene emancipacije od seoskog načina života i kulture obično je sazdan na štetu dobrih i autentičnih osobina seoskog, čime se još više pojačava utisak neostvarenog građanskog profilisanja. Želja za što bržim otresanjem “seljačkog odela” i površno, manifestno kamufliranje u gradskog stanovnika čini ga grotesknim i povećava efekat njegove neuklopljenosti u gradsku sredinu.

Glavni izvor odbojnosti prema polutanu leži baš u njegovom brzopletom odbacivanju i distanciranju od seoske baštine, koje se on najednom stidi i potire je na gotovo surov način. Međutim, ona izbija u svakom njegovom delanju, ali izvitoperena isforsiranim prograđanskim aspiracijama dojučerašnjih seljaka. Tako se kao simboli ove (većinske) polutanske populacije u gradu pojavljuju cipele i papuče ostavljene ispred ulaznih vrata stana u višespratnici, kiseljenje kupusa i pečenje paprika za ajvar u podrumu solitera (nekada se moglo začuti i živinče s terase), druženje komšija na improvizovanim okućnicama oko novogradnji i sl. Što se u većoj meri ukotvljuje u gradsku sredinu i postaje građanin (što on najčešće meri godinama provedenim u gradu), polutan se sve manje usteže od svog seoskog porekla, te se malo-pomalo i razmeće njime, ispoljavajući sada nagomilanu mržnju prema neprijateljskom i negostoljubivom gradskom ambijentu, ističući ruralne ili kvaziruralne sadržaje.

Bezrezervna podrška svim asocijacijama na rodni kraj ispoljava se u odabiru kulturnih, umetničkih i političkih pravaca i programa. Naravno, i oni su izmenjeni u meri u kojoj je urbani život uticao na njih, pa se sada izvođači narodne muzike ne pojavljuju u narodnim nošnjama i ne slikaju se pored traktora, nego pored motor-bajkova s velikom kubikažom. Bogatstvo oblika prožimanja seoske i gradske kulture i hibridi koji su iz tih spojeva nastali mogli bi da budu predmet najzanimljivijeg multidisciplinarnog istraživanja u Srbiji. Međutim, ono što je jedna od možda društveno najznačajnijih posledica preovlađujućeg polutanstva jeste jedna njemu imanentna osobina, a to je resantiman karakterističan za socijalni nastup ove grupacije.

Osveta pridošlice zbog bojažljivog dolaska i početnog neprihvatanja i večno prisustvo dvopolnosti i unutrašnjeg rascepa čini našeg polutana pandanom buržoaskom malograđaninu. Kao agrarno društvo nerazvijenog kapitalizma, mi nismo imali razvijenu i brojnu građansku klasu, a samim tim ni malograđanski sloj. Ono što je i postojalo, propalo je i raskrinkano u komunističkoj kritici malograđanske, sitno buržoaske svesti uništavanjem i kompromitovanjem sitnog privatnog poseda, tj. klase zanatlija i trgovaca. Oni su okarakterisani kao najveća opasnost za razvoj celovite proleterske ličnosti i budućnosti.

Glavna kritika malograđanskog sloja bazirala se baš na njemu svojstvenoj podvojenosti između momenata proizvodnje i momenata rada. Ta nepomirljiva protivrečnost koja proizilazi iz istovremenog posedovanja sredstava za proizvodnju (kapitalista) i rada na njima (proleter) činila je malograđanina najnepouzdanijim društvenim subjektom i najprevrtljivijim političkim saveznikom. Sociolozi su podvlačili strahovit rušilački potencijal ovog društvenog sloja u periodima krize, a fašizam, kao najrazornija ideologija dvadesetog veka, naišao je na najmasovniji i najstrastveniji odziv baš u klasi malograđana i njihovom, oslobođenom resantimanu.

Izbegavajući pojednostavljene analogije, ipak se mogu uočiti neke odlike dinamične konfliktnosti i kod srpskog polutana. Nedovršeni proces urbanizacije, koji se ovde favorizuje kao poželjan samo iz razloga što polutan živi u gradu (poznata krilatica, volim selo, al' živim u gradu) a ne prihvata vrednosti gradskog života, potiče iz prirode samog migracijskog procesa koji nije bio autentičan, nije bio skopčan s privrednim razvojem koji bi bio temelj spontanom gravitiranju seoskog stanovništva gradu, već je izazvan dekretom utvrđenog diktata socijalističke vrhuške koji je ljude otrgao od rodne zemlje uništavajući sela, neopravdano forsirajući razvoj gradova i industrijalizaciju.

Činjenica da neko ne postaje građanin na osnovu odluke ili samim preseljenjem u gradsku naseobinu učinila je da se većina sa sela pristiglog stanovništva zaustavila na pola puta u toj metamorfozi, zadržavajući svojstva starog i prihvatajući, na svoj način, elemente novog, večito zadržavajući pounutranjenu netrpeljivost dva suprotstavljena sveta. Nepoverljivi, uplašeni, izmešteni seljak trpeo je nerazumljivu blaziranost i nezainteresovanost užurbane i otuđene gradske haotike, spremajući se za dan kada će joj se ne u potpunosti predati, već je pobediti. Osveta je stigla kada ga je nacionalistički poklič oslobodio socijalističko-birokratske poslušnosti i kada je mogao da pojuri za specijalno za njega isturenim simbolima davno napuštenog, ali nikada zaboravljenog rodnog kraja, ognjišta, predaka, gusala u borbu protiv mrskog modernizma, kosmopolitizma i drugih tekovina građanske kulture.

Ta borba traje i dalje, a možda je ona i najveći kočničar (veći od svih uslova koje postavlja Haški tribunal ili nedovršena privatizacija) otvaranju i modernizaciji Srbije. Ta tinjajuća ili rasplamsana netrpeljivost (zavisno od trenutka) ne dozvoljava da se izađe iz kruga i da se krene dalje. Njena energija je destruktivna, njena opcija je zatvorena, a suština izveštačena. Vladavina polutanske filozofije nikome ne ide u prilog, pa ni samim polutanima. Potrebno je odbaciti košuljicu (i jeleče) i konačno prihvatiti vrednosti sredine čiji si deo. Tim pre što više ne pripadaš ni onoj iz koje si potekao jer ni ona više ne postoji kao takva.

U dvadeset prvom veku nije bitno da li živiš u selu ili gradu, na planini ili na moru. Usled enormne tehnološke revolucije čovek je svuda građanin sveta. Ikonografija seoskog, autarhičnog, nerazvijenog, ali u isto vreme prisnog i pastoralnog života kao oponent gradskoj izveštačenosti potpuno je civilizacijski prevaziđena. Izgleda da su to najbrže shvatili mešetari iz sfere dobre zarade i ultrakomercijalnog kulturnog tržišta – pa tako gledamo Mikija sa B92, bivšeg člana rijaliti šoua, koji postaje junak “folk” Srbije, ili, s druge strane, mešanje rokenrola i narodnjačkih zvezda u nekim projektima Pink televizije.