Jovana Papan

Pećinski Hrvati i Srbi pre Adama

Među forumašima, i ostalim žiteljima sajber prostranstava bivše Jugoslavije, kao što je poznato svakom ko ponekad svrati u ovu virtuelnu državu, već čitavu deceniju vode se ljute i krvave bitke oko pitanja etničke superiornosti. K oplja se ukrštaju oko sijaset spornih tačaka – od toga ko je od nas najstariji narod, ko autohtoni, ko jedini autentični, ko je poturica, ko pokatoličenjak, ko turčin a ko arijevskog roda, do pitanja na čijoj teritoriji je kolevka civilizacije, ko je gradio piramide, a koji od nas tesaše Nojevu barku. No ipak, nešto se u svemu tome poslednjih godina promenilo – u traganju za neoborivim, čvrstim kano klisurine argumentima za etničku (pre bi se moglo reći rasnu) superiornost jednih ili drugih, više se ne zaviruje samo u knjige starosavne, antičke pisane spomenike, i epohalne uratke neshvaćenih domaćih naučnih veličina, čije teorije o našim drevnim ratničkim lozama koje potiču još iz vremena pre velikog praska, samo zahvaljujući svetskoj zaveri Vatikana ili Kominterne još nisu dospele u udžbenike.

Glavni argumenti za kojima se danas poseže u međuetničkim sajber ratovima, rezultat su najnovijih prodora u oblasti humane genetike, čija otkrića iz poslednje decenije počinju sve više da rasvetljavaju dosada nepoznate hoizonte istorije čovečanstva. Tamo gde istorija i arheologija moraju da ostanu samo u domenu špekulacije, genetika i molekularna biologija danas mogu da pruže daleko konkretnije rezultate. Naravno, ova genetička istraživanja još uvek su u začetku, i kao što je slučaj sa svakom naučnom metodom, nije samo problem kako dobiti neke podatke, već i na koji način ih tumačiti.

To, međutim, nije sprečilo raznorazne laike i ad hoc eksperte priučene pomoću Vikipedije i Gugla, da o pitanjima genetičkog porekla naroda bivše Jugoslavije (naročito Srba, Hrvata i Bošnjaka), otvore žučne internet debate koje povremeno počinju da liče na kvazinaučne simpozijume. Štaviše, u Hrvatskoj se puškaranje najsavremenijom (pseudo)naučnom municijom nije zadržalo samo u okvirima virtuelne zajednice, već je stiglo i do široke javnosti, naročito posle kontroverznih izjava koje su stigle iz najviših hrvatskih državnih struktura, gde u fotelji Ministra za nauku i školstvo sedi dr. Dragan Primorac, koji se, kada ne vlada, profesionalno bavi upravo genetičkim istraživanjima populacije Hrvatske. Posle nekih Primorčevih izjava, i izjava njegovih kolega, 2004. godine u hrvatskoj štampi osvanuli su naslovi kako su Hrvati najstariji narod u Evropi, takođe i najautentičniji starosedeoci Bosne još od ledenog doba, kako su im Nemci najbliži rođaci, dok sa Srbima nemaju nikakve veze. Naravno, i kako je podvala o neakvim Južnim Slavenima konačno razotkrivena, jer Hrvati definitivno dve trećine nisu Sloveni. Ubrzo je izbila prava afera, posle nekih najava da će ove nove, sporne teorije uskoro ući i u udžbenike osnovaca. Odmah su, naravno, oživele i stare hipoteze o iranskom poreklu Hrvata, gotska, vedoarijska, ilirska teorija...

Afera „Primorac“ ubrzo se stišala, ali su prikrivene strasti opstale. Ovog leta, jedna dokumentarna serija na HRT-u, „Genetičko podrijetlo Hrvata“, opet je ove strasti probudila, izazvavši mnogo polemika i protesta. Usudivši se da zaključi kako ništa u rezultatima genetičkih istraživanja ne ukazuje da Hrvati nisu Sloveni, autor Hrvoje Juvančić na sebe je navukao svu gorčinu i bes zastupnika raznih ne-slovenskih teorija, a njegov dokumentarac okarakterisan je kao najzlokobniji u nizu nasrtaja na nacionalni suverenitet i identitet, zastarela krivotvorina i ideološka podmetačina. Ovo samo pokazuje koliko političkog i ideološkog potencijala postoji u najbezličnijim šifriranim nizovima koje je i genetičarima teško da protumače.

Nasleđe „biološkog Adama“

Šta se zapravo nalazi u tim šifriranim nizovima? Svaki čovek ima oko 30.000 gena, ali samo za dve grupe gena, od kojih jednu nasleđujemo od majke (mitohondrijske gene), a drugu od oca (sa Y hromozoma), može se reći da predstavljaju pouzdano i čitljivo svedočanstvo daleke prošlosti ljudske vrste, i genetičkog porekla svakog od nas. I to zahvaljujući činjenici da se ovi geni ne rekombinuju, već se, kao svojevrsni „genetički otpad“ koji ni malo ne utiče na svojstva svog nosioca, samo prenose sa generacije na generaciju povremeno mutirajući. Genetički markeri sa Y hromozoma (nasleđeni od oca), koji se nazivaju haplotipovi (po staroj nomenklaturi) ili haplogrupe (po novoj) , najpre su korišćeni za istraživanje genetičkog porekla pojedinaca, pošto je pomoću njih bilo moguće ustanoviti srodnost, i naći poslednjeg zajedničkog pretka dvojice muškaraca koji prema poznatim informacijama nisu u srodstvu. No, ubrzo se prešlo na istraživanje porekla čitavih populacija. Zajedničkim radom naučnika širom planete, u genomu muškaraca iz celog sveta za sada je otkriveno ukupno 218 različitih genetičkih markera ove vrste, i svi su oni nastali mutacijama iz jednog prvobitnog gena. Taj gen je nasleđe našeg zajedničkog muškog pretka, „biološkog Adama“, odnosno jednog od muškaraca iz prvobitne južnosaharske populacije Homo sapiensa (od pre 150.000 godina) koja je procenjena na oko 10 000 ljudi. Prema važećim teorijama, smatra se da od ovog „biološkog Adama“ vodi poreklo celokupn o današnj e stanovništvo planete, budući da su naslednici svih ostalih muških članova ove populacije u međuvremenu izumrli.

Zahvaljujući sve intenzivnijim istraživanjima, i sve rečitijim podacima, polako se otkriva vreme, redosled, i područje na kojem su nastajale nove mutacije ovog gena, što daje prilično dobar uvid u trase kretanja prvobitnih ljudi, i epohe istorije čovečanstva koje su do sada bile pod velom tajne. Više grupa genetičara koji su sprovele istraživanja širom planete napravilo je takozvanu gensku mapu za sve narode sveta i genetičko stablo čoveka. Poređenjem šeme migracija mitohondrijalne DNK (ženska linija) i Y hromozoma (muška linija) dobija se ista putanja – iz Afrike na Srednji i Bliski Istok, a odatle u Evropu ili u Aziju, preko koje se zatim prelazilo u Ameriku i Australiju.

Paleolitski preci Evropljana

Posle globalnog, na red su došla regionalna istraživanja. Godine 2000. u časopisu Science objavljena je prva velika studija o poreklu stanovnika Evrope, realizovana metodom praćenja distribucije hromozoma Y na „uzorku“ od hiljadu Evropljana. (1) Ova studija je pokazala da poreklo većine stanovnika moderne Evrope potiče od lokalnih populacija evropskih lovaca-skupljača iz paleolita, tj. da je skoro 80% evropskih muškaraca nasledilo svoj hromozom Y od paleolitskih predaka koji su Evropu nastanili pre 40.000 godina došavši negde iz područja južnog Urala, dok nekih 20% njih ima korene u drugom talasu migracije od pre otprilike 22.000 godina, sa područja Bliskog Istoka (tzv. gravetijanska kultura). Sledeća migracija iz područja Bliskog Istoka preko Mediterana donela je pre oko 15.000-20.000 godina neolitsku kulturu obrađivanja zemlje, dok su sve kasnije migracije na evropski kontinent imale manji uticaj na današnju genetičku sliku. I to je otprilike to – većina stanovnika Evrope može svoje poreklo pronaći u ovim populacijama. Naravno, sve ovo je ipak opasno pojednostavljivanje, bazirano na temelju uvek diskutabilne interpretacije vremena i geografske lokacije određenih genetičkih mutacija, kao i na temelju tipologizacije (redukovanja genetičkih struktura na neke osnovne idealtipove) koja je otvorena za debatu. Takođe, studija u časopisu Science uopšte nije išla za tim da otkrije koji je današnji evropski narod sa kim u srodstvu, već je bila fokusirana na daleko stariji period, kada o eventualnim narodima i nacijama nije bilo ni govora.

Sa druge strane, ma koliko bila preliminarna, i nevezana za pitanje porekla današnjih naroda, ova istraživanja svakako su pružila nove argumente za borbu protiv bilo kakvih teorija o etničkoj ili rasnoj (prošloj ili budućoj) čistoti određenih etniciteta ili nacija. Dobijene genetičke mape različitih regiona Evrope ukazuju na nekoliko bitnih trendova: da se genetičke razlike zapravo postepeno prelivaju preko evropskih teritorija, da je geografska distribucija različitih genetičkih markera klinalna, tj. da ne sledi kulturne, jezičke niti nacionalne granice i da su sve evropske populacije veoma izmešanog genetičkog porekla, samo u različitim proporcijama. (2) Od svih evropskih naroda današnjice, jedino Baski mogu da se pohvale (ako je to hvale vredno) nekom ozbiljnom genetičkom homogenopšću, jer između 80 i 90 % njihove muške populacije nosi haplotip Eu 18, i prema tome pripada potomcima onog prvog talasa od pre 40.000 godina.

Generalno, ono što takođe odmah upada u oči, jeste da su uzorci iz Zapadne Evrope mnogo više homogeni nego uzorci sa Balkana, gde je mešanja kroz istoriju očigledno bilo mnogo više. Kod Baska, Katalonaca i Holanđana, recimo, dominira jedan haplotip sa frekvencijom većom od 70%, dok kod Albanaca, Srba, Grka i Libanaca na primer, ni jedan haplotip ne prelazi 30%. Interesantno je da su Mađari, suprotno važećoj „ugrofinskoj“ teoriji - najsličniji okolnim narodima, a sasvim različiti od Finaca, koji su genetički bliski ostalim Skandinavcima, što vodi pretpostavci da su za genezu ovih naroda ključne zapravo bile malobrojne novopridošle elite koje su svoje jezike nametnule brojno nadmoćnim starosedelačkim populacijama. Sličan je i primer Turske, koja je, mada govori neindoevropskim jezikom, genetički najsličnija susednim Jermenima i Grcima.

Balkanska mešavina

Iz današnje perspektive, mnogi od dobijenih podataka iz ove i sličnih studija koje su usledile, deluju vrlo neobično, ako se zanemari koliko zapravo daleko u prošlost proučavane genetičke mutacije datiraju. Pažnju privlači značajno prisustvo istih genetičkih markera kod krajnje udaljenih naroda, na primer Srba, Gruzijaca i Šveđana, što samo pokazuje da je daleka prošlost čovečanstva bila vrlo dinamična i puna migracija i mešanja.

Interesantna je i difuzija haplotipa Eu 19, koji je o sobenost istočnoevropskih naroda poput Poljaka, Ukrajinaca i Rusa. To je marker koji se otopljavanjem posle ledenog doba širio iz refugijuma (utočišta) ljudske populacije koje se nalazilo severno od Crnog mora (današnja Ukrajina), i koje neki naučnici smatraju povezanim sa slovenskim populacijama, mada je ovaj haplotip čest i u Severnoj Indiji, Pakistanu i Centralnoj Aziji (povezuje se i sa kurganskom kulturom). Mađari, sa druge strane, imaju najviše ovog haplotipa - ima ga oko 60% populacije, pa bi prema tim „slovenskim“ interpretacijama ispalo da su Mađari najviše Sloveni od svih naroda Evrope.

Južnoslovenski narodi ovog „slovenskog“ haplotipa imaju daleko manje – 15-30%, i to, ako je verovati dosadašnjim podacima - uglavnom u Panoniji, pa se mogu čuti i interpretacije prema kojima je to dokaz da su seobe Slovena na Balkan zahvatile samo taj rubni deo poluostrva. Sa druge strane, Južni Sloveni pokazuju daleko veće prisustvo haplotipa Eu 7, koji potiče iz onog drugog paleolitskog talasa migracije. Ovaj marker je zapravo mutacija koja se razvila tokom poslednjeg ledenog doba, pre oko 22.000 godina, kada je jedna migraciona struja sa Bliskog Istoka došla na područje Severnog Balkana i današnje Austrije i Češke, i zadržala se tu do kraja ledenog doba. Ova mutacija, koja je po okončanju ledenog doba krenula da se širi na Istok i Sever Evrope, ostavila je dosta genetičkog traga na mnogima od nas koji ovde živimo danas, na osnovu čega, po nekim interpretacijama domaćih nučnika ispada da smo mi Južni Sloveni u stvari dobrim delom poreklom „autohtoni“ dinarci. Međutim, ako bi se ovaj marker uzeo kao polazište za „dinarski identitet“, moglo bi se reći i da su autentični dinarci i Sami (Laponci), i Nemci, koji takođe u svojoj populaciji imaju vrlo značajan udeo haplotipa Eu 7 (opet kao rezultat pradavnih migracija i mešanja) što je zapravo samo znak da je čitanje genetičkih markera u ključu genetičkog porekla današnjih nacija apsurdno.

Što se tiče nas Balkanaca, rezultati u svakom slučaju pokazuju da smo svi mi genetički međusobno krajnje slični, te da geografsko, a ne etničko poreklo ima presudnog uticaja na naš genotip. Veći deo naše ukupne genske zalihe predstavlja nasleđe lokalnih paleolitskih lovaca-sakupljača, a manji deo potiče iz neolitskih migracija, ali i od čitavog onog populacijskog supstrata koji se u međuvremenu taložio na ovim prostorima do današnjih dana. Odnosno, po rečima srpskog evolucionog genetičara Nikole Tucića, Balkan predstavlja svojevrsno „genetičko smetlište“ na kome su svi mogući narodi i osvajači koji su tu prohujali (i oni koji su ostali) ostavili poneki gen. (3) Teorije o nekom kolektivnom preseljenju u 6. veku na tobože prazan prostor Balkana u svakom skučaju nisu više aktuelne. Migracija je bilo, ali je, sasvim logično, bilo i integrisanja domorodačkog stanovništva, najčešće na osnovu političke dominacije. Na taj način su i slovenski jezik i kultura osvojili Balkansko poluostrvo, akumulirajući pritom u sebe najrazličitija zatečena genetička nasleđa.

Ideološka transformacija

Šta se, međutim, u ovim našim krajevima izrodilo iz ovih istraživanja, koja su, ako ništa drugo, pokazala da jezik, kultura, i etnicitet imaju vrlo malo veze sa našim biološkim poreklom, da je srodsvo unutar nacija zaista pre svega metaforičko, a da granice koje smo iscratali imaju utemeljenje ponajviše u društvenim mehanizmima? Izrodila su se najrazličitija ideološka manipulisanja i transformacije, i to ne samo od strane onih od kojih bismo to mogli nekako i da očekujemo, tj. od političara, pesnika ili tabloidnih etnopsihijatara, već od strane navodno objektivnih naučničkih profesija poput genetičara, istoričara, antropologa, lingvista.

Ideološko upodobljavanje rezultata istraživanja pretvorilo je ove preliminarne i naravno, diskutabilne podatke o genetičkim tragovima paleolitskog Homo sapiensa u navodno legitimne teorije o etnogenezi balkanskih naroda. Tako su Hrvati postali najstariji narod u Evropi, iako zapravo nose genetički marker Eu 7 (55%) koji i mnogi drugi evropski narodi imaju u značajnom postotku – Nemci, Poljaci, Holanđani, Makedonci. U interpretaciji hrvatskih naučnika, taj haplotip prekršten je u „autohtoni“ (pominju se i nazivi „sudbonosni“, „dinarski“, „ilirski“ „indovedski“) poreklo mu je locirano u Dinaridima, a čak se zna i kojim jezikom njegovi nosioci govore – ikavicom. Po sličnom principu i ostali haplotipovi bivaju „dešifrovani“ u hrvatskom ključu – kao „slovenski“ (29%), „keltski“, „mediteranski“ (predstavljaju ih odgovarajući dijalekti i narečja - ijekavica, kajkavski, čakavica). Istovremeno, ove ničim potkrepljene interpretacije predstavljene su kao ključni dokaz da Hrvati nisu Sloveni (jer imaju samo 29% navodno „slovenskog haplotipa“), niti imaju veze sa ostalim slovenskim narodima, pa je ovim rezultatima konačno raskrinkana velika zavera čiji je cilj bio da se Hrvati na silu ubede da su Sloveni. Od svega je, naravno, najvažnije da Hrvati nemaju veze sa Srbima, već da su potomci drevne civilizacije koja je u osvit vremena migrirala iz Srednje Azije. (4) To naravno, naučne studije nikako ne potvrđuju, pošto zapravo preliminarne analize govore da su Hrvati genetički najsličniji Poljacima, Ukrajincima, Mađarima i drugim Južnim Slovenima. Upravo je nasilno ekstrapoliranje nekih pojedinačnih podataka, koji odgovaraju zamišljenoj teorijskoj paradigmi, dovelo do iskrivljenja rezultata i osnova za davanje kvazinaučnih izjava. Bezimene grupice lovaca sakupljača iz paleolita tako postaju „Vedoarijci“, „Indoiliri“ „stari Hrvati“, ili šta god da prija ušima njihovih umišljenih potomaka.

Sa druge strane, sami uzorci korišćeni u istraživanjima (od 50 do par stotina ispitanika) su toliko mali, da je smešno i nazvati ih pravim uzorcima. Takođe, svi južnoslovenski narodi uopšte nisu bili obuhvaćeni istraživanjima koja bi po obimu i metodologiji bila kompatibilna onima u Hrvatskoj, da bi se uopšte moglo ozboljno govoriti o genetičkim sličnostima ili razlikama između nas. Za razliku od hrvatskih naučnika, koji su od genetičkih istraživanja napravili pitanje nacionalnog identiteta i time sebi obezbedili priliv novca za dalji rad, susedne države ni izbliza nisu bile tako ažurne. U Srbiji, na primer, ova tema jedva da je dobila nešto publiciteta, a ozbiljniji projekti, osim jednog iz 1997., zahvaljujući nezainteresovanosti vlasti i nedostatku novca još nisu ni na vidiku. Neka buduća ozbiljna istraživanja, po mišljenju i domaćih i svetskih stručnjaka, samo će potvrditi da su narodi Balkana genetički međusobno najsrodniji. Možda čak pokažu i da su Srbi, na primer, prema tom hrvatskom pseudonaučnom kvazitumačenju - zapravo najstariji narod Evrope.

Treba reći i da ni mi Srbi nismo bili imuni na olako interpretiranje genetičkih rezultata u cilju prehrane nacionalnog ega. Tako je, doduše u znatno manjoj meri, u izjavama nekih domaćih naučnika objavljenim u štampi - srpsko podunavlje postalo genetička kolevka Evrope, Srbi (izvesnim volšebnim metodama locirani ovde od iskona) postadoše nosioci najstarijeg gena, a Hrvati kradljivci naših otkrića koja su zatim preradili u svoju korist. „Besmisleno je o tome i raspravljati“ smatra srpski istoričar Radivoje Radić: „Pseudoistoričari, koji žele da dokažu da su Srbi odvajkada prisutni na balkanskom prostoru, prosto proglašavaju sve stare narode Srbima i rešavaju to pitanje na taj jedan, sasvim nenaučan način“

Što je babi milo..

Naravno, nijedna od ovih kvaziteorija ne bi mogla da privuče toliko publiciteta, da ono što su naučnici govorili nije bilo upravo ono što su ljudi toliko priželjkivali da čuju. Zaista - kako da čovek ne poveruje tako eminetnim stručnjacima koji tako elokventno govore o tako pametnim stvarima i pritom samo potvrđuju ono što su svi oduvek instiktivno znali – da su Hrvati/Srbi/Bošnjaci itd. najstariji, najkulturniji, najposebniji - samo nisu do sada imali naučnog potkrepljenja? Pozivanje na naučnu disciplinu od ugleda, čije su osnove pritom većini publike potpuno nepoznate, po ko zna koji put pokazalo se kao važan faktor u konstruisanju nacionalističkih diskursa koji bi time stekli i „naučni autoritet“.

Reći da su Hrvati najsrodniji sa tako civilizovanim Nemcima, a da nemaju veze sa nekim tamo prljavim Balkancima, u sredini poput Hrvatske na može a da ne obezbedi medijsku pompu i odobravanje javnosti. Isto tako, tvrditi da su Srbi narod najstariji, kolevka civilizacije, pismenosti, upotrebe escajga i sl.- kao što se tvrdilo tokom 90-ih, u situaciji kada nas je ta ista takozvana civilizacija izopštavala, bilo je od većeg značaja za izgladnele sujete nego tri tovara humanitarne pomoći.

Ruku na srce, nema te nacionalne sujete na svetu koja je imuna na ovakvo podilaženje, i kojoj ne bi godilo da zna kako predstavlja kolevku neke drevne civilizacije ili vlasnika nekog ekskluzivnog gena, makar on, kao što i jeste, bio mikroskopski sićušan i potpuno nebitan za život. Uz sva dostignuća moderne civilizacije koja želi sve da raščara i pretvori u objektivno znanje, naše slabosti ipak ostaju i slabosti naizgled svemoguće moderne religije. Koliko god nauka pokušavala da se iščupa iz čeljusti predrasuda, manipulacija i ideologija, da razvija objektivan i precizan metodološki aparat, iz nje će neminovno uvek progovarati ljudska priroda, subjektivna, pristrasna i uvek gotova da naizgled neutralne i bezlične činjenice pretvara u simbole, večno spremne da ratuju protiv tuđih vizija istine.

Fusnote:

1. Semino, Ornella, G. Passarino, P. J. Oefner, A. A. Lin, S. Arbuzova, L. E. Becman, G. De Benedictis, P. Francalacci, A. Kouvatsi, S. Limborska, M. Marciklae, A. Mika, B. Mika, D. Primorac, A. S. Santachiara-Beneccereti, L. L. Cavalli-Sforza, P. A. Underhill (2000) The Genetic Legacy of Paleolitic Homo Sapiens Sapiens in Extant Europeans: A Y Chromosome Perspective. Science Vol. 290. Nov. 10. pp. 1155–1159.

2. Rosser, H. Zoe et al. (2000) Y-Chromosomal Diversity in Europe Is Clinal and Influenced Primarily by Geography, Rather than by Language. American Journal of Human Genetics. Vol. 67. pp. 1526–1543.

3. Izvor: B92 Vesti, “ Hrvati - najstariji narod u Evropi”, 18. septembar 2004., http://www.b92.net/info/vesti/index.php?style=headlines&lang=srpski&yyyy=2004&mm=09&dd=18&order=priority&nav_category=&nav_id=151293

4. Sekulić, Duško, “Ideologijska transformacija znanosti” Revija za sociologiju, God. 35(2004), br. 3-4, str. 159-186, Zagreb , Hrvatsko sociološko društvo, 2004

5. Kostić Slobodan “Tajna markera starog 22 hiljade godina”, Slobodna Evropa, 11.10.2004., www.slobodnaevropa.org