Saša Gajić

Politička misao Borislava Pekića

Sažetak: Rad proučava političku misao poznatog srpskog književnika Borislava Pekića na osnovu građe posthumno objavljene u “Političkim sveskama”. Analizirajući Pekićeve ideje, uvide i komentare u ovom delu, autor ukazuje na analitičko-sintetičku i analošku metodologiju koju je primenjivao Pekić, kao i njene ukupne domete kako u kritici real-socijalističkog totalitarizma i razumevanja ideoloških i praktičnih uzroka koji su doveli do njega, tako i na pokušaje Pekića da formuliše sopstvenu originalnu političku doktrinu za koju je verovao da je u stanju da odmeni komunizam i otkloni mnoge društvene nedostatke koji su doprineli njegovom tadašnjem uspehu

Ključne reči: Borislav Pekić, “Političke sveske”; kritika totalitarizma, sintetičko-analitički i analoški metod

“Političke sveske” Borislava Pekića, posthumno objavljene zalaganjem njegove supruge, Liljane Pekić, uprkos činjenici da se radi o nedovršenoj i nedorađenoj građi pogleda na sferu političkog, odnosno kratkim komentarima ili tek tezama i skicama sistematskih teorijsko-praktičnih političkih ogleda, i pored svega toga, predstavljaju sasvim dovoljan osnov za uvid koji nam otkriva našeg poznatog književnika ne samo kao umetnika sa političkim stavom, sklonog i političkom angažmanu, već i kao sasvim formiranog političkog mislioca u punom smislu te reči, i to još u vremenima koji prethode njegovoj književnoj afirmaciji, u periodu 1956–1959, tj. u vremenu nedugo nakon izdržane zatvorske kazne (1948-1953). Fragmenti sabrani u “Političke sveske” ukazuju da je Pekić nameravao da uobliči u sopstvenu političku filozofiju (kojoj je, nesumnjivo, ne samo ostao dosledan nakon tamnovanja, već mu je ono sasvim izvesno i učvrstilo ove stavove) u jednu knjigu koja bi obuhvatala i teorijske rasprave, ali i sadržavala svojevrsan politički program kao i konkretne, političko-taktičke mere kao putokaze Pekićeve vizije prevazilaženja ondašnjeg socrealističkog totalitarizma.

Samo kratak uvid u “Političke sveske” dovoljan je da se primeti da Pekićevu političku filozofiju krase sve odlike koje su kasnije proslavile i njegovu literaturu, a koje su odraz njegovog karatera i talenta. Nekonformizam, spremnost da se ide kontra vladajuće struje i površnog mnjenja zarad istine, pa makar i po cenu lične žrtve, intelektualna pronicljivost i pozamašna erudicija, intuitivni i iskustveni pristup pomešan sa teorijski utemeljenim saznanjima, jasnoća izraza, sve su to Pekićeve osobine koje jasno i nedvosmisleno izviru iz “Političkih sveski”. Dodatan Pekićev kvalitet, vidljiv u njegovim političkim spisima, je što njegoci stavovi, uprkos činjenici da je bio lično izložen političkim progonima i represiji, ne predstavljaje izraz njegovog ogorčenja i netrpeljivosti, koj se ne naziru ni u najmanjim tragovima. Pekić se, naprotiv, u svojim političkim ogledima odnosi prema totalitarnoj ideologiji i praksi kritički, ali bez ikakve mržnje ili strasti, učitavajući u svoje ideje tek onoliko emocija koliko je neophodno za slikovitost izražavanja, istančano, ubedljivo, sa tek blago ironičnim opaskama karaterističnim za visoku inteligenciju.

Uprkos njegovom primarnom nastojanju da sa pozicija intelektualnog poštenja raskrinka nedoličnu praksu onovremenog komunističkog totalitarizma, primetno je da u “kritičkom odstojanju prema poretku u kome je živeo i čiju je represivu prirodu na sebi iskusio” (1), Pekić nije upadao u zamku da nasuprot njemu nekritički usvaja suprotne političko-ideološke recepte, već da je, u skladu sa sopstvenim viđenjima, svim alternativama socrealisti čkog totalitarizma pristupao selektivno i eklektički. Štaviše, može se reći da je, kao što je u svojim žanrovskim romanima iz 80-tih godina ( Besnilo, Atlantida ) namerno, ali i u isto vreme vešto poštujući u najvećoj meri kanone datih književnih žanrova, originalnom sadržinom transcendirao njihove ograničene domete, dajući im pri tome za žanrovske autore nedostižnu dubinu i nov, svež i originalan smisao, na isti način pristupio postojećim ideološko-političkim idejama liberalne demokratije i svim drugim paradigmama u to vreme suprotstavljenih komunističkom totalitarizmu. Osim toga, moglo bi se i primetiti da je Pekićeva ideja o «aristokratskoj oligarhiji», o kojoj će kasnije više biti reči, samosvojan i eklektički produkt njegovog kritičkog odnosa prema dometima i praktičnoj primeni liberalne demokratije sa kojom se kasnije neposredno upoznao tokom svog života u Velikoj Britaniji, a koja je svojom i duhovnom osrednjošću, ali i konkretnom manjkavošću da se odupre totalitarnim tendencijama i unutar i naspram sebe, nije mogla da zadovolji duhovna pregnuća i vizije jednog stvaraoca, i pored svih pozitivnih strana koji jedan parlamentarni demokratski poredak u sebi sadrži. Zato se Pekićevi političke ideje moraju posmatrati ne samo kao izraz njegovih uverenja naspram političke stvarnosti u kojoj je živeo i delovao, već i kao najdublji izraz njegovih duhovnih stremljenja i njihove refleksije na samog pisca, što je on u svojim brojnim iskazima eksplicitno stavljao do znanja.

Predominantni deo Pekićevih «Političkih spisa» bavi se poretkom totalitarnog socijalizma, i to sa različitih aspekata uz pomoć kojih je pokušavao da objasni i njegovu teorijsku i praktičnu stranu, te njihovu međusobnu vezu i odnošenje. U svim osvrtima na komunističku ideologiju i praksu, uočljivo je da Pekić, ponajviše usled svog prethodnog ličnog iskustva, u potpunosti lišen svih iluzija i boljki i spram ideologije i spram političkog poretka nastalog na osnovu dela klasika naučnog socijalizma, Marksa i Engelsa, što je zaista vredno hvale, pogotovu u vreme kada su «Političke sveske» nastajale, a kada su i mnogi prvorazredni mislioci, pa čak i oni teorijsko, odnosno naučno uže usmereni na analizu komunističke teorije i prakse, pokazivali znatne slabosti, želeći da vide samo raskorake između markističke teorije i njegovih «naopakih» otelotvorenja. Oni su pokušavajuli da, usled plemenitih ideala jednakosti i socijalne pravde, amnestiraju teorijske utemeljivače ove ideologije od totalitarne prakse koju su smatrali, manje ili više, za svojevsno zastranjenje, aberaciju uslovljenu istorijskim, kulturnim ili real-političkim okolnostima koji su se konstituisale oko konkretne vlasti u rukama pobornika komunističke ideologije. Pekić je tu bio decidan. Njegove, čak i samo parcijalne analize dela klasika marksizma, nesumnjivo pokazuju ne samo teorijske manjkavosti, protivurečnosti unutar markističke ideologije i «kontroverze» njenog praktičnog ostvarenja (za koje je Pekić duboko verovao da je dobrim delom u suprotnosti sa istorijskom realnošću i samom ljudskom prirodom), već i logičnost puta ostvarenja real-socijalizma koji je svoje ishodište, uprkos proklamovanim uzvišenim idealima, dobio u Gulagu. On zato ukazuje na primetan jaz između kratkoročnog i dugoročnog programa Marksovog ostvarenja besklasnog društva, od kojih je drugi uglavnom bio obuzet izmaštanim, uzvišenim idealima, dok je prvi u sklopu mera za preuzimanje svetske vlasti od strane proletera, podrazumevao i, sasvim to ozbiljno misleći, potencirao sve one metode koje su u praksi stvaranja komunističkih država kao izraza «diktature proleterija» svojski praktikovane. Pekićevo intelektualno poštenje tako primećuje tri glavna svojstva prisutna u svim tekstovima Marksa, Engelsa i Lenjina:

«1) parcijalno ulaženje u problem – jer na kraju krajeva ne radi se o tome da li je ovaj ili onaj stav doktrine tačan ili ne, nego da li je ona integralno istinita, što će reći politički jednako moguća – sa nedovoljnim poznavanjem nauka na kojima se marksizam i temelji i najviše zadržava: političke istorije, ekonomije i sociologije

2) polemička pristrasnost, neprijateljsko otklanjanje a priori

3) cepidlačenje na pojedinostima bez uviđanja celine» (2)

Različitim povodima ili po različitim teorijskim pitanjima, Pekićevi komentari duboko zadiru unutar fenomena socijalističkog totalitarizma. Bandunška konferencija, Suecka kriza, revolucija u Mađarskoj, komentari na pisanja «Politike», proces dekolonizacije, problemi postrevolucionarnog tretiranja svojine, reforma školstva.... Sve su ovo teme i pojave koje posticajno deluju na Pekićevu političku misao u svom punom zamahu, a koja stvara od komentara-fragmenata svojevrsni misaoni mozaik koji postepeno izrasta u sliku društveno-ekonomskog poretka kome je Pekić nadenuo ime «feudalni socijalizam». Zašto feudalni? Zbog strogo uređenih odnosa vlasti i podanika, hijerarhijski ustrojenih, u kojima je proklamovanje prava navodnog klasnog oslobođenja zapravo pretvoreno u naveći stepen potčinjenosti koji poznaje ljudska istorija, neuporedivo više nego u «klasičnom feudalizmu» koji se, uzgred, uopšte nije ni mešao u onu sferu ljudskog života koja je kasnije dobila epitet «privatnog». Sa druge strane, «feudalni» pridev služi i da demistifikuje modernističku, novotarsku prirodu kojom se kitila socijalistička ideologija a koja je, samo koristeći procese tehnološke modernizacije u strukturama društvenih odnosa koje je stvarala, u velikom broju slučajeva samo obnavljala, čak i u znatno gorem vidu, ne nove, već često sasvim drevne društvene odnose.

Način, a naročito lakoća sa kojom Pekić piše svoje fragmente i izvlači dalekosežne zaključke, pokazuje tesnu povezanost analitičkog i sintetičkog metodološkog pristupa uz pomoć koga je poznati pisac pristupao političkoj sferi. Sposobnost da se rasčlane pojave, razaznaju uzroci i uticaji, pronicljivost za detalj, dar da se prepoznaju osnovni elementi, takt da se «uhvati» indikativni pojmovni aparat koji otkriva pozadinsku, prikrivenu suštinu, moć da se razdvoji faktičko od ideološkog, činjenica od predrasude, i to sve sa suptilnošću umetničkog talenta, otkrivaju nam analitičku stranu Pekićeve političke misli. Tako npr. Pekić, iako primećujući bitne razlike između sovjetskog i Titovog, jugoslovenskog socijalističkog modela, ni jednog ne pada u zabludu o izmenjenoj, netotalitarnoj prirodi Titovog režima, već sasvim precizno, analitički, uočava ne samo modifikacije i prirodu titoističke totalitarne mimikrije, već i njene posledice. Teorijski, analitički pristup evidentan je, i na filozofsko-političkoj ali i na jezičkoj ravni, u analizama ključnim Marksovih dela poput «Komunističkog manifesta.» (3)

Sposobnost pak za povezivanje teorijskog i praktičnog, njihovog međusobno odnošenja i uslovljavanja, precizno sagledavanje dugoročnih procesa, paralela i ishodišta, kao i pokušaji izgradnje sopstvene političke filozofije i doktrine, sve to ukazuje na sintetičku dimenziju ideja sabranih u «Političkim sveskama». Najslikovitiji primer sintetičke dimenzije njegove misli mogao bi da bude njegov sovjevrsni teorijski zaključak o nužnim pretpostavkama totalitarizma, izveden iz brojnih teorijskih i praktičnih primera koji mu prethode, a koji socijalistički totalitarizam vide kroz sledeće pojave 1) izvođenje iz jedne ideje 2) uvođenje u činjenice budućnost 3) ideje se preobrću sredstvima propagande i kolektivne sugestije u ideal 4) fanatizovanje masa 5) ocrtavanje vizije 6) asketizam vođa 7) nedeljivost vlasti i centralizam 8) zakone koji sancionišu samopostavljanje totaliteta. (4)

Dugi, jednako važan metodološki pristup široko zastupljen u Pekićevoj političkoj misli, a koji mu daje dodatnu, čak sociopolitičku širinu, jeste analoško-komparativni pristup. Velika većina negovih komentara prosto vrvi od analogija i komparacija. One su ponajčešće istorijske prirode, ali ne manjka ni književnih poređenja pojedinih političara, pojedinaca ili celih društevenih slojeva, odnosno njihovih psihologija i sudbina, sa književnim likovima iz dela Balzaka, Zole ili Turgenjeva - sa Ruđinima, Nisenžanima i Votrenima savremenog doba, koja su ne samo plastična, već i veoma precizna. Sa druge strane, omiljene Pekićeve istorijske analogije tiču se poređenja dvadesetovekovnih revolucija sa socijalnim nemirima u rimskoj Republici (braća Grah) i posebno sa sudbinom i ishodištem francuske buržoaske revolucije i njenih glavnih aktera.

Uspešnost ovakvog pristupa naveo je Pekića na razmišljanje prvo o izgradnji koncepta «analoške političke istorije» (o čemu su sačuvane samo šture teze) «kao objašnjenja jednog političkog događaja drugim ili procesom svojstvenog kakvoj drugoj disciplini» (5) koja nam pomaže da se poima «monotonija ponavljanja složenih obrazaca života» (6), a potom i na razvoj same analoške metode. Pekić je planirao rad na tome da analogija «od sredstva deskripcije preraste u sredstvo kreacije» (7) tako što «neće služiti samo stvaranju metaforičkih slika kao pomoćnih instrumenata za uviđanje jedne političke istine, nego će biti sama ta istina, izražena jezikom drugog, prividno nezavisnog sistema činjenica.» (8)

Sledeća bitna stavka Pekićevih političkih ogleda jeste integralno shvatanje morala sa čijih se vrednosnih pozicija i vrši političko promišljanje, ali i planira političko delovanje. Deviza «Politika je javni moral. Moral je privatna politika» (9) prevazilazi nametnute poglede koji, sa s podelom društva na javnu i privatnu sferu, prostor morala guraju u isključivo privatnu sferu, zagovarajući razloge celishodnosti kao vrhovne i isključive u javnoj delatnosti, a koji postaju sve dominantniji od Makijavelija naovamo. Razotkrivajući u različitim naslagama komunističke ideologije Lojolinu devizu da «cilj opravdava sredstvo», a koja je zarad uzvišenih ideala i ciljeva bila spremna na korišćenje i nemoralnih sredstava, Pekić uočava sličnosti jezuitizma i komunizma koji su kasnije poslužili Nikoli Miloševiću za dalje teorijsko razrađivanje (10), i izvodi, nasuprot njoj, sasvim druge zaključke. Kako cilj biva postepeno modeliran prema sredstvima koje se za njegovo ostvarenje koriste, Pekić neumoljivo zaključuje da sredstva takođe utiču na cilj tako što ga prilagođavaju i menjaju spram sebe. Istorijsko iskustvo primene Marksovih teorija o diktaturi proleterijata sa makijavelističkih pozicija, koje je od privremene, prve faze u zemljama real-socijalizma postalo trajno etatističko stanje «okamenjene despotske uprave» što se samo pravda idealima odumiranja države a u stvarnosti je sve jača i sveobuhvatnija (već spram sredstava koje obilato koristi), daju za puno pravu Pekiću i njegovim pogledima na ovu problematiku.

Pekić se nije samo zadržao na kritičkom osvrtu spram ideologije i prakse sveta u kome je živeo, već je planirao i aktivan odnos prema takvoj stvarnosti, i to u vidu formulisanja sopstvene političke doktrine kao alternative procesima koje je proučavao. Skice tog zamišljenog političkog poretka najkotroverznije su od svega iznetog u njegovim «Političkim sveskama». Budući svestan slabosti parlamentarizma zapadnih demokratija, Pekić je, kao «reakcionar» (u smislu opravdane reakcije na totalitarno jednoumlje) pokušao da postavi nacrt poretka koji bi trebao da dođe posle komunističkog režima, a koji bi trebao ne samo da otkloni posledice njegovog delovanja već i njegove društvene uzroke. Naziv njegovog poretka - «aristokratska oligarhija» može da unese zabunu kod neupućenih, jer «oligarhija» u Pekićevom poimanju ne podrazumeva izolovanost socijalne i ekonomske elite, već «izabranost» po kriterijumima vrline i duha, odnosno istinoljubivosti, čime se njegova vizija sasvim približava platonističkim teorijama u upravljačima-filozofima koje odlikuje najveće ljudske vrline.

Da njegova vizija «aristokratske oligarhije» kao modifikacije demokratskog parlamentarizma ne bi ostala samo neostvariva utopija i teorijska konstrukcija, već delatna politička sila, Pekić joj pokušava, premda svestan njene udaljenosti od istorijske realanosti, udahnuti život pisanjem i predlaganjem konkretnih taktičkih rešenja pomoću koje bi se, nakon svrgavanja totalitarnih snaga revolucije, mogao ostvariti poredak «aristokratske oligarhije». Rešavanje agrarnog pitanja po ugledu na Dansku, denacionalizacija svih osim strateških državnih preduzeća, uvođenje savetodavnog modela u državnoj upravi uz vremenski određenu zabranu prava glasa zagovornicima marksizma, uvođenje platnih razreda, revizija socijalnog sistema, sve su to konkrente mere koje je Pekić predlagao a koje kao da su predstavljale programsku osnovu napisanu za delatnost nekog političkog udruženja uoči njegovog formiranja. Zato ostaje nedovoljno jasno zašto je Pekić u kasnijim godinama u odnosu na vreme pisanja, pored zrelosti sagledavanje realpolitičke situacije koje dolaze sa godinama života, odustao od pokušaja da operacionalizuje neke od ovih svojih ideja. Ipak, njegovi politički stavovi, pa i uključivanje u obnovljeno srpsko višestranačje na početku 90-tih godina prošlog veka, ukazuju da se u najvećoj meri i dalje rukovodio stavovima i vrednostima zapisanim u «Političkim sveskama»

*

Danas je Pekićev primer, kao pokazatelj angažmana stvaraoca u društvenoj sferi izuzetno bitan. I sada je, kao i u vremenu kada su krišom nastajali fragmenti «Političkih svesaka», potrebni javni delatnici koje krase Pekićeve karakterne osobine i talenti, njegova sposobnost za pronicanje detalja, sagledavanje celine iz njih, hrabrost da se po cenu lične žrtve oponira vladajućim paradigmama, spremnost da se kritički pristupi i vladajućim i alternativnim modelima javnog života, kao i volja da se, sa manje ili više uspeha, pokuša dati sopstveni doprinos u formulaciji i realizaciji onih koncepata koji predstavljaju napogodniji odgovor za izazove savremenog sveta. U vremenu dominacije jedne paradigme i odsustva kritike spram nje, u doba naizgled tolerantno, a iza koga se pomalja obris modifikovanog, «novo-komesarkog», ostrašćenog poimanja «nepobitnih vrednosti» koje zapravo samo kompromituju pozitivna dostignuća parlamentarne demokratije, ljudi Pekićevog formata su nam više nego preko potrebni. Zato se zapitajmo, da je Pekić danas tu sa nama, kako bi se odnosio spram razvoja domaćeg parlamentarizma i politike uopšte, ali i pojedinačnih aktuelnih pojava, imajući pri tome u vidu sve što je izneo u svojim «Političkim sveskama». U skladu sa tim, pogledajmo stanje sadašnjih demokrata i demokratije, i sigurno je da će nam stvari postati znatno, znatno jasnije.

Fusnote:

1. Nikola Milošević, Borislav Pekić kao politički mislilac, predgovor Političkih sveski, Stilos, Novi Sad, 2001, str.7

2. Borislav Pekić, Političke sveske, Stilos, Novi Sad , 2001, str. 63

3. isto , str. 15-18

4. isto, str. 146

5. isto, str. 196

6. isto, str. 196

7. isto, str. 199

8. isto, str. 199

9. isto, str. 87

10. Nikola Milošević, Marksizam i jezuitizam, Beletra, Beograd, 1990