Vladan Kutlešić

RELIGIJA I VERSKE ZAJEDNICE U PROGRAMIMA PARLAMENTARNIH POLITIČKIH PARTIJA (1)

I

Iako je ukupan broj političkih partija koje formalno postoje na osnovu upisa u odgovarajući registar više od deset puta veći, u sadašnjem (izabranom 2007. godine) sazivu Narodne skupštine Republike Srbije nalaze se 22 partije, od čega njih deset ima po jednog poslanika, što znači da su ili tek prekoračile izborni cenzus ili su tzv. manjinske partije, pa im taj jedan mandat pripada po samom izbornom zakonu.

Drugačije rečeno, iako je ukupan broj političkih partija, pa čak i parlamentarnih partija, veći od onog koji ćemo analizirati, ova redukcija u analizi biće izvršena iz racionalnih razloga, tj. relevantnije su parlamentarne od neparlamentarnih stranaka, a u okviru parlamentarnih relevantnije su veće partije od onih koje su jedva u njega ušle. Razume se, relevantnost utvrđujemo prema potencijalnoj mogućnosti realizacije svojih programa u obavezan i delotvoran oblik – zakon, odnosno drugi propis ili faktički – radnju izvršnog i upravnog organa upravljenu prema njenom ostvarivanju.

Pri tome je interesantno da je u okviru parlamentarnih partija došlo do skoro potpunog poklapanja navedenog formalnog kriterijuma relevantnosti broj poslanika sa javnom dostupnošću programa partija (2), tako da je rezultat bio da se ova analiza odnosi na ukupno deset partija u sadašnjem sazivu Narodne skupštine Republike Srbije, i to Srpska radikalna stranka (SRS), Demokratska stranka (DS), Demokratska stranka Srbije (DSS), G 17 plus, Nova Srbija (NS), Socijalistička partija Srbije (SPS), kao veće partije, i još četiri manje, ali napredno uređene i organizovane (npr. internet prezentacije i sl.) usled čega su i one podobne za analizu iako su manje relevantne: Liberalno-demokratska partija (LDP), Savez vojvođanskih Mađara (SVM), Građanski savez Srbije (GSS) i Liga socijaldemokrata Vojvodine (LSDV).

II

1. Analizu valja započeti kvantitativnim pokazateljima, tj. obimnošću teksta koji je u programima posvećen religiji i verskim zajednicama. U prvoj grupi izdvojile su se četiri političke partije koje o tome sadrže kratke tekstove, i to: LDP 15 reči, DS 33 reči i GSS 53 reči, a njima pripada i G17 plus kao ekstreman slučaj sa samo dve reči u sklopu nabrajanja različitih osnova ravnopravnosti ljudi. U drugoj grupi nalazi se šest političkih partija čiji programi sadrže znatno duže tekstove, i to: Nova Srbija sa 89 reči (što je u odnosu na dužinu celog programa koji je dat u formi političkih i programskih načela, tekst značajne dužine), SPS sa 158 reči, DSS 211 reči, LSDV 238 reči, SVM sa 306 reči i ekstrem iz ove grupe – SRS sa 590 reči. Iako to nije jedini, ipak je činilac koji ukazuje na ulogu, odnosno značaj koji se ovoj temi pridaje u okviru političkih ciljeva svake od političkih partija.

Drugi kvantitativni pokazatelj odnosi se na broj tema-pitanja o kojima se iznosi stav u programima ovih političkih partija i taj broj je, kako se i očekivalo, doveo do sličnog grupisanja od kojih je prva grupa ona sa manjim brojem tema: G17 plus – 1, LDP i DS – 2, a GSS sa 4 teme. U drugoj grupi su programi koji sadrže više tema, i to: DSS – 5, NS i SPS – 7, LSDV i SRS – 9 i SVM – 10. Mala razlika između broja tema u programu GSS iz prve grupe i DSS iz druge grupe ipak ih značajno razdvaja kad se uzme u obzir sadržina tih tema.

2. U sadržajnoj analizi prvo se izdvajaju programi tri političke partije koji izričito pominju Srpsku pravoslavnu crkvu pored drugih crkava i verskih zajednica, i to su: SRS u vezi sa sedam tema (istorijska stradanja, posebno poštovanje, pomoć u izgradnji i obnavljanju, saradnja sa državom u negovanju tradicije, veliki verski kao državni praznici, izgradnja u duhu svetosavlja i posebno uvažavanje stavova SPC). Frazeologija, dikcija i obim ovog teksta ( 390 reči) dovode Srpsku pravoslavnu crkvu u programu SRS do statusa priznate crkve. DSS je Srpskoj pravoslavnoj crkvi posvetio u svom programu šest tema (istorijski značaj, potreba posebnog zakona o SPC, povraćaj oduzete imovine, obavezno versko obrazovanje u školi kao uslov uloge SPC u društvu, posebni odnosi sa SPC, posebni zakon za poboljšanje statusa SPC i pomoć i olakšavanje rada). Iako je dužina teksta znatno manja nego u programu SRS, navedeni sadržaj ovog programa, čini se, SPC tretira tako da to nadilazi status priznate crkve, a od pridavanja statusa državne crkve deli ga samo to što za skoro sve navedene teme pridodaje kao korisnike-uživaoce i "ostale verske zajednice". Nova Srbija je treća od analiziranih partija koja izričito imenuje Srpsku pravoslavnu crkvu i to u vezi sa istorijskom ulogom SPC, pomoći SPC i rešavanjem statusnih prava u SPC i rezervisanjem crkvenih poslova za sveštenstvo i monaštvo SPC. U pogledu statusa program NS nalazi se u istoj grupi kao i prethodna dva, tj. reč je o statusu priznate crkve. Može se uočiti da su dve teme u vezi SPC zajedničke za sva tri programa, i to ukazivanje na poseban istorijski značaj i ulogu SPC i obećanje pomoći i saradnje sa SPC. Dva programa – NS i DSS sadrže opredeljenje za obavezno versko obrazovanje (pravoslavno). Od posebnih tema u vezi sa SPC treba ukazati na zanimljivost iskaza o "izgradnji države u duhu svetosavlja" koji iako nedovoljno uobličen i etabliran kao aksiološko-filozofski sistem, ipak ukazuje na značajnu ulogu SPC u državi. Pored toga, u Programu DSS pažnju izaziva iskaz o potrebi donošenja posebnog zakona o SPC (kao i posebnog zakona o ostalim verskim zajednicama) i drugih zakona kojima se poboljšava status SPC (i drugih), što bi praktično značilo, ako bi se ostvarilo, nesporan status SPC kao državne crkve i pored uvažavanja ostalih crkava i verskih zajednica. Ova tri programa, pored Srpske pravoslavne crkve, pominju i druge verske institucije koje SRS i DSS nazivaju verskim zajednicama, a NS sužava njihov broj i vrste samo na tzv. tradicionalne verske zajednice. O verskim zajednicama kao institucionalnim verskim oblicima govore još i programi LSDV, DS i LDP. Programi SVM, LSDV i GSS poznaju i "crkvu" kao institucionalni oblik, pri čemu SVM pored crkve razlikuje i "tradicionalnu crkvu" i monaške redove, a GSS pojam "veroispovest" koristi u institucionalnom značenju ("sve veroispovesti moraju imati ravnopravan položaj"). Sve to svedoči ne samo o neujednačenosti nego i o neznanju i zbrci u poimanju pojmova koju je lako otkloniti od donošenja Zakona o crkvama i verskim zajednicama koji verske institucije razlikuje na tradicionalne crkve i verske zajednice, konfesionalne zajednice i druge verske organizacije (čl. 4 Zakona, "Službeni glasnik RS" br. 36/06). Naime, terminologiju ovog zakona treba uzeti kao standard i tako olakšati razumevanje stavova sadržanih u političkim programima, s obzirom na to da nisu ozakonjeni, a pri tome su neki termini suviše stručni, drugi pogrešno upotrebljeni, a treći su slobodna kreacija pisaca programa.

Na kraju, dodajmo i to da se u Programu SPS ne pominje Srpska pravoslavna crkva, već pravoslavlje i njegov poseban uticaj na srpski narod, što je u najmanju ruku neprecizno i nepotpuno.

3. U odnosu na ostale sadržaje u programima, njih možemo podeliti na dve grupe i to tako da se u prvoj nalaze stavovi o temama koje su uobičajene i očekivane o religiji i crkvama, dok bi u drugoj grupi bili navedeni samo oni koji su specifični, neobični ili zanimljivi.

1) Među standardnim temama svakako se na prvom mestu nalazi utvrđivanje kakve je prirode odnos između države i crkve, odnosno da li crkva ima (i kakav) uticaj na državu. U tom pogledu, baš kao i većina drugih, koji od analiziranih programa izričito utvrđuju da je država odvojena od crkve, odnosno da je svetovna, laička (sekularna) i to: NS, SPS, SVM, LSDV, LDP, GSS i SRS. Ostala tri programa – G17 plus, DS i DSS ne sadrže izričit stav o tom pitanju. Za programe G17 plus i DS može se pretpostaviti iz ukupnog odnosa prema religiji i crkvi da sekularnost podrazumevaju kao nesporan princip, dok kod programa DSS to nije nesporno. Dakle, s obzirom na to da program DSS ne sadrži ništa o laičkom karakteru države, a da na drugoj strani predviđa donošenje posebnog zakona o "odnosima" države i SPC (za druge verske zajednice je zakon o "položaju, pravima i obavezama"), može se zaključiti da po programu DSS iako država nije teokratska, ona sigurno nije ni čisto laička. Precizniji odgovor bi se mogao dati posle uvida u taj zakon (o odnosima sa SPC), ali DSS iako je već u drugom mandatu, u vladajućem koalicionom bloku, taj zakon još nije predložila. U vezi sa ovim pitanjem, s obzirom na ostali sadržaj, iznenađujuće je da se u programu SRS ipak nalazi izričit stav o sekularnosti države jer bi se moglo pretpostaviti da će rešenje biti kao i kod programa DSS.

Druga standardna tema je proklamovanje slobode veroispovesti i nju nalazimo u šest analiziranih programa, i to kod SPS, GSS, LDP u prosečnom obimu, i kod SVM, LSDV i SRS, veoma razvijeno i detaljno obrađeno. U četiri programa političkih partija iskaz o slobodi veroispovesti ne postoji, i to kod DS i G17 plus, verovatno zbog malog značaja i ignorisanja ovih tema u tim programima, ali i kod NS i DSS, za šta se objašnjenje može pronaći jedino u činjenici da je ova sloboda lična stvar pojedinca i ustavno pravo povezano sa drugim sličnim slobodama misli, savesti i opredeljenja, te da nije neophodno da bude u političkom programu. Drugo objašnjenje za ovakvu činjenicu ne možemo naći jer je teoretska mogućnost previda i omaške isključena.

Obaveznost veronauke, odnosno postojanje veronauke u državnim školama je sledeće standardno pitanje, tj. pitanje o kome se izjašnjavaju političke partije. Šest programa političkih partija sadrži ovu temu, dok četiri o tome nemaju iskaz – DS, LDP, G17 plus i SRS. Među onima koji se ne izražavaju o obaveznosti veronauke jedino, na prvi pogled, iznenađenje može predstavljati program SRS zbog izrazito velikog značaja koji se pridaje SPC u tom programu, ali kad se ima u vidu dosledan sekularizam i poštovanje drugih religija, onda može biti logično da veronauka ostane u okviru slobode veroispovesti kao njen oblik. Među šest političkih programa koji se o obaveznosti veronauke izjašnjavaju tri od njih – SPS, LSDV i GSS su protiv, pri čemu se u programu SPS ukazuje na značaj naučnog proučavanja religije (istorijski, sociološki, kulturološki). Od preostala tri programa dva impliciraju obaveznost veronauke time što je proglašavaju "civilizacijskom potrebom" – NS, ili što ukazuju na značaj i ulogu istorijskih crkava – SVM. Samo jedan politički program otvoreno, precizno i jasno zahteva obaveznost veronauke kao pretpostavke za ostvarivanje uloge SPC.

Samo dva od analiziranih programa političkih partija izričito predviđaju da crkvama treba vratiti oduzetu i nacionalizovanu imovinu – SVM i DSS, koja tome dodaje i metohe manastira Hilandar u Srbiji. Druga dva programa, SRS i LSDV, impliciraju vraćanje ove imovine tako što program SRS opširno govori o tim događajima u prošlosti, a program LSDV upućuje na opšti režim o vlasništvu koji predviđa taj povraćaj, odnosno obeštećenje kao opštu meru za sve subjekte. Ostali programi – NS, SPS, GSS, LDP, G17 plus i DS o toj temi ne govore ništa.

2) U grupi sadržaja koji su neuobičajeni, već se može pretpostaviti, nema onih programa političkih partija koji su svojom kratkoćom to onemogućili, čak i u pogledu svih tzv. uobičajenih sadržaja, i tu se nalaze programi DS, LDP i G17 plus.

Kod programa DSS smatramo da kao neuobičajeni sadržaj treba izdvojiti zalaganje za donošenje posebnog zakona o odnosima sa SPC i posebnih zakona o položaju i pravima drugih verskih zajednica. Neuobičajeno je i da se pored SPC, izričito pomenu oduzeti metosi (imanja) manastira Hilandar u Srbiji.

Program GSS je utoliko neobičan što jedini uz problem obaveznosti (statusa) veronauke izriče i svoj stav o odstranjenju crkve iz vojske.

SRS, na čiji smo neuobičajen sadržaj u vezi s istorijskim položajem i stradanjem SPC već ukazali, odlikuje se i sa još tri neobična zahteva, odnosno zalaganja. Prvo, da se "narod vrati u crkvu i crkva u narod" (SPC se misli), drugo, da svi veliki verski praznici budu i državni, i kao posebno zalaganje da se država izgrađuje u duhu svetosavlja, o čemu smo već ukazali.

Zanimljivo je da u veoma sličnom tekstu dve veoma različite političke partije – NS i SVM, kao svoju posebnost, sadrže ukazivanje na značaj hrišćanskih moralnih vrednosti, a SVM još više od toga i potpuno neočekivano iskazuje opredeljenje da "demokratska politika mora da bude bogobojažljiva", verovatno izraženo prenosno i literarno, a možda i ne.

Politički program Lige socijaldemokrata Vojvodine najjače odvaja i izdvaja od drugih stav koji realno i racionalno dopunjava i objašnjava opšteprisutan stav o odvojenosti države i crkve, i to tako što ukazuje na to da se crkva ne sme mešati u politiku, ali da "ima pravo da sudi o političkim stvarima gde god to traže ljudska prava i mir među ljudima". Tome treba dodati i još jedan deliberativan stav o tome da su crkve pravna lica sa punom poslovnom sposobnošću i da mogu obavljati sve vrste delatnosti pod istim uslovima kao i druga pravna lica.

U programu SPS, neuobičajeno u odnosu na druge, nalazimo zalaganje ne samo za svetovnu državu nego i kulturu i posebno izraženo protivljenje klerikalizmu u državi i društvu koji se definiše kao vlast crkve nad ljudima.

III

Iz svega izloženog možemo zaključiti da su pitanja crkve i religije objektivno važna državna i društvena pitanja i da zbog toga nije jasan ignorantski stav prema tome u programima DS, G17 plus i LDP, tim pre ako je do njega došlo pogrešno shvaćenim ateizmom. Da je to tako, svedoči već dugo vremena postojanje ministarstva za ova pitanja i njegova delatnost, kao i značajna pažnja koju ovim pitanjima posvećuje Savet Evrope i njegova Venecijanska komisija, koja je davala mišljenje u postupku donošenja sada važećeg zakona i koja je za sve države članice izradila čak i Vodič za promene zakona koje se odnose na religiju i verovanje (2005). Iako se navedene političke partije posebno zalažu za "evroatlantske" integracije, verovatno će biti prinuđene da svoje programe dopune nekim od tih sadržaja, ne menjajući svoje građansko i globalističko obeležje.

Pored toga, ne može se prenebregnuti iznenađujuće jak otklon programa DSS prema priznatoj, pa čak i prema državnoj crkvi kad je u pitanju SPC, pri čemu se čini da u okviru grupacije partija sa nacionalnim obeležjima više mere i realnosti u tom pitanju izražava program SRS.

Fusnote:

1. Rad je sačinjen u okviru projekta "Stavovi političkih partija u političkom sistemu Srbije prema religiji i verskim zajednicama" – E br. 149006D

2. Javno dostupnim smatrali smo programe onih partija koji postoje i mogu se koristiti preko odgovarajuće internet stranice jer je to u savremenim uslovima, po našem mišljenju, odgovarajući standard za relevantnu političku delatnost.

(Autor je profesor na Megatrend univerzitetu)