Protojerej mr Velibor Džomić

O KNjIZI PREDRAGA ILIĆA – JOŠ JEDNOM!

Iako sam kao pravoslavni sveštenik u Crnoj Gori zaokupljen prvenstveno pastirskim obavezama, ali i borbom za istinu o crnogorskoj lažnoj crkvi, toj nebivaloj duhovnoj prevari u današnjem vremenu, kao i učestvovanjem u raspravi za slobodu veroispovesti u meri evropskih okvira i za prav(ed)no rešenje statusa tradicionalnih crkava i vjerskih zajednica u novom ustavu Crne Gore, prihvatio sam poziv organizatora, Udruženja za političke nauke Srbije i Istraživačko-izdavačkog centra Nova srpska politička misao iz Beograda, da učestvujem u raspravi povodom knjige ''Srpska Crkva i tajna Dahaua – mit i istina o zatočeništvu patrijarha Gavrila i episkopa Nikolaja u Dahauu'' Predraga Ilića, docenta na Kriminalističko-policijskoj akademiji i, ako se ne varam, pukovnika tajne policije Srbije.

Knjigu P. Ilića sam pročitao i o njoj sam napisao kritički prikaz, koji je objavljen u ''Svetigori'', ''Kanadskom srbobranu'' i tematskom broju ''Dveri srpskih'', posvećenom sv. Nikolaju Žičkom. Zbog skučenosti prostora, što, po prirodi stvari, nameću uređivačka pravila raznih listova, u tom kritičkom osvrtu sam se samo u kratkim crtama osvrnuo na nekoliko osnovnih problema knjige koja ni po čemu ne predstavlja originalni i naučni rad P. Ilića. Moram da napomenem da taj kritički osvrt, čak ni u skraćenom obliku, nije mogao biti objavljen u beogradskoj ''Politici'' iako su te novine objavile Ilićev feljton u 32 nastavka a moja malenkost je citirana u 28. nastavku feljtona (28. avgust 2006.g.). Neću ponavljati sve nego samo neke stavove koje sam u svom kritičkom osvrtu učinio javnim.

Današnji okrugli sto može da se, s jedne strane, tiče knjige i, s druge strane, onoga što je, uglavnom aktivnošću P. Ilića i medija koji su ga podržavali, knjigu pratilo. Zanimljivo je da Ilić prave ciljeve knjige nije otkrio u knjizi, kako bi, inače, bilo uobičajeno, nego u brojnim intervjuima koje je dao nakon izlaska knjige. Iz javnih nastupa P. Ilića saznali smo o nenaučnim ciljevima knjige. Ne znam kako se naziva naučni metod koji otkriva pravi ili ''lažni oreol mučenika'' (''Večernje novosti'' 7. avgust 2006.g.) ili onaj koji ''demistifikuje sveca'' (''Nedeljni telegraf'', br.539 / 23. avgust 2006.g.), a posebno onaj naučni metod koji otkriva da su ''Gavrilo i Nikolaj jeli iz SS kuhinje'' (''Revija 92'', br. 537 / 15. avgust 2006.g.)!?!

Red je da prvo kažemo nekoliko rečenica o knjizi, njenim izvorima i metodama. Javnost je upoznata sa činjenicom da osnovne teze koje je Ilić u knjizi izneo nisu njegove. One pripadaju ustaškoj pseudoistoričarki i slavisti Ljubici Štefan. Zainteresovane upućujem da pročitaju knjigu navedene ustaške propagandistkinje i pamfletistkinje, pod naslovom ''Srpska Crkva i fašizam'' , koju je objavio zagrebački ''Globus'' 1996. godine, a uz pomoć Ministarstva inostranih poslova Tuđmanove Hrvatske. Pre toga je pod pseudonimom Tomislav Vuković, uz blagoslov Rimokatoličke crkve u tadašnjoj SFRJ, štampana u ''Glasu koncila'', zvaničnom glasilu ''Crkve u Hrvata'', i to u više nastavaka počev od polovine kosovske 1989. godine. Zanimljivo je da je ova ustaška propagandistkinja i pamfletistkinja svoju prvu knjigu objavila tek u 68. godini života. Sve knjige su joj suštinski antisrpske i anticrkvene. Pomenućemo neka njena antisrpska dela: trilogiju ''Srbija i Albanci'' (o stogodišnjem ''srpskom genocidu'' nad Albancima), ''Pregled srpskog antisemitizma'' (1992.g.), ''Od bajke do holokausta'' (1993.g. – ratno izdanje Ministarstva inostranih poslova Hrvatske o ''suradnji Srbije i okupatora u Drugom svjetskom ratu i srpski genocid nad Židovima''), ''Stepinac i Židovi'' (1998.g.).

Zašto pominjem Ljubicu Štefan i njene knjige? Ko pročita knjigu Lj. Štefan i uporedi je sa Ilićevim ''naučnim istraživanjima'' jasno će zaključiti da su osnovne teze knjige, kao i metod, pozajmljeni. Ilić je dužan da nam kaže zašto je u literaturi, na 278. strani knjige, naveo da je koristio knjigu Lj. Štefan ''Srpska Crkva i fašizam'', a ni u jednoj od ukupno 354 fusnote navedenu knjigu nije citirao. Šta je iz navedene a necitirane knjige koristio? Deo, sve, ili ništa? Ako je koristio deo – zašto nije naveo koji, a ako nije koristio ništa – zašto se onda knjiga Lj. Štefan nalazi u literaturi? Priče o patrijarhu Gavrilu i svetome Nikolaju kao navodnim ''mučenicima iz Dahaua'' i njihovom ''počasnom zatvoreništvu'' ne predstavljaju izum i otkriće P. Ilića nego Lj. Štefan (''Srpska Crkva i fašizam'', str. 218-220), i to mnogo godina pre nego što se pojavila ova tzv. Ilićeva knjiga.

Ilić je od Štefanove pozajmio ne samo osnovne teze nego i izrazito hrvatsko-rimokatoličku terminologiju, metod rada, način zaključivanja i selektivnost i pristrasnost prilikom korišćenja istorijskih izvora. Štefanova, recimo, mnogo pre Ilića govori o ''privilegiranim zatvorenicima'', o ''počasnim zatvorenicima'', (erenheftlinge erenheftlinge), ''potpunim uvjetima za rad u počasnom bunkeru'', o ''potpunim neistinama suvremene srpske medijske promidžbe, pa i Srpske pravoslavne crkve'', o srpskoj ''obuzetosti svojom tradicionalnom mitomanijom'', o ''širenju mita o mučenicima iz Dahaua'' i slično.

I Štefanova i Ilić koriste i identičan ''naučni metod'' u radu – oni, po svemu sudeći, prvo postave zaključak, konstruišu optužbu i definišu krivca, a potom u rukopis trpaju sve i svašta kako bi knjiga, radi unapred određenog cilja, dobila naučnu formu i bila napunjena fusnotama, literaturom, objavljenim i neobjavljenim izvorima, a nađe se i po neka knjiga ili dokument na nekom od stranih jezika. Primera radi, Ljubica Štefan, na osnovu izjava, tekstova i delovanja Milana Nedića, Dimitrija Ljotića, Mihaila Olćana, Velibora Jonića i drugih za vreme okupacije, govori o ''srpskom fašizmu i fašizmu Srpske crkve''. Ilić na osnovu pisanja pojedinaca iz Srpske crkve govori o zvaničnom stavu Crkve, ali i o ''biografima'' patrijarha Gavrila i svetoga Nikolaja Žičkog. A ne postoji ni jedno ni drugo. Da ne pominjem da ni Štefanova ni Ilić ne samo da nisu ušli ili privirili u arhiv Svetog arhijerejskog sinoda SPC nego ne znaju ni kako on izgleda. I Štefanova, a i Ilić kao njen sledbenik u ''znanosti'', u nedostatku arhivske građe ili istorijskih izvora prvoga reda, posegli su za svim i svačim ne bi li svoje knjige napunili nekakvim ''izvorima''. Da bi nadomestio nedostatak istorijske građe iz crkvenog arhiva, Ilić se vešto ali providno poslužio poratnim pisanijama, a i tu ne građe, srpske (četničke) i jugoslovenske (ljotićevske) emigracije, stavljajući ih gotovo u isti rang sa crkvenom građom. To dovoljno govori da on u knjizi nije odstranio ideološki doživljaj SPC i političke emigracije, koji je decenijama odlikovao tajnu policijsku službu, čiji je on visoki oficir, i to sa nadležnošću za crkve i verske zajednice. I to mu nije bilo dovoljno, pa priznaje da je ''suočen sa nemogućnošću uvida u arhivsku građu Srpske crkve i, naravno, njenog korišćenja, autor bio prinuđen da pokuša da to nadoknadi korišćenjem nekih drugih metoda istraživanja'' (str. 17), a te druge metode su razgovori sa nekim ljudima iz Crkve ili ''decom i drugim bliskim rođacima šestorice sveštenika SPC – logoraša Dahaua'' (str. 17), ali ''ni od njih nije dobio bilo kakve nove podatke, a još manje dokumente o sudbini dvojice velikodostojnika Srpske crkve u Dahauu'' (isto). Zaista, novina u ''znanosti'' – konačni sudovi o detaljima iz života crkvenih ličnosti bez korišćenja relevantne crkvene građe!

Ilić ne osporava nijednu posleratnu propagandističko-ideološku tvrdnju ljotićevaca o sv. Nikolaju. Iz knjige se vidi da on naprosto gura sv. Nikolaja u ideološko, partijsko i političko naručje Dimitrija Ljotića. Ne znam iz kojih je razloga preskočio veoma obimnu i dugotrajnu polemiku koju je moja malenkost vodila sa do danas živim i aktivnim Ljotićevim sledbenicima i apologetama iz emigracije, Borivojem Karapandžićem i Svetomirom Paunovićem (objavljivana je u više navrata u kragujevačkim ''Pogledima'' i beogradskim ''Književnim novinama'', kao i u emigrantskoj štampi), ne samo o odnosima zvaničnih crkvenih tela i organa i Ljotića nego i odnosima sv. Nikolaja i Ljotića za vreme okupacije. Kako je moguće da je Ilić preskočio gotovo desetak mojih polemičkih tekstova od 2003. do 2005. godine, a nije preskočio članak Jovana Bajforda ''Kanonizacija proroka antisemitizma'' iz 2005.g., ili feljton istog autora ''Teorija zavere'', čak iz juna 2006. godine? Ilićeva knjiga se, da podsetimo, pojavila u avgustu 2006. godine.

Ako Ilić moju malenkost nije smatrao respektabilnim autoritetom za pitanje demistifikacije odnosa između sv. Nikolaja i Dimitrija Ljotića – što sam, čini mi se, argumentovano učinio na osnovu prvi put publikovane građe iz arhiva Sv. arhijerejskog sinoda – zašto je, prilikom razjašnjenja odnosa između navedene dvojice, kao i između sv. Nikolaja i ljotićevaca, bio krajnje selektivan i pristrasan prilikom korišćenja dosijea vladike Nikolaja iz Nemačke službe bezbednosti ( BdS ), koji se čuva u Istorijskom arhivu Beograda i koji je naveo u spisku korišćenih neobjavljenih izvora (str. 271)? Iz tog dosijea se jasno vidi da sv. Nikolaj nije sarađivao sa Ljotićem i ljotićevcima tokom okupacije, što bi svakom autoru bilo značajno i dragoceno u odgonetanju njihovih odnosa u prvoj polovini 1945. godine u Sloveniji, a to vreme je izuzetno značajno za predmet Ilićevog interesovanja. Ako je Ilić potrošio čitavu stranu knjige (str. 173) domišljajući da li je patrijarh Gavrilo na jednom mestu mislio na pravoslavni ili rimokatolički Božić 1945.g. – a poznato je se da se pravoslavni arhijereji nikada ne rukovode i ne izjašnjavaju po rimokatoličkom kalendaru – zar i odnos između sv. Nikolaja i Ljotića, na bazi nemačke građe, nije zavredeo makar jednu stranicu u knjizi? Kako ''naučno'' zvuči Ilićeva žalopojka da je ''zaista prava šteta što patrijarh Gavrilo i episkop Nikolaj nisu precizirali na koji su kalendar mislili, kao što to su uradili nešto kasnije, kada su pomenuli Vaskrs'' (str. 173). Ilić se, umesto na dokumentima i građi, zadržao na pozicijama poluvekovnih komunističkih, ljotićevskih i ustaških neistina o odnosu između Nikolaja i Ljotića. Kako je moguće da je Ilić preskočio još jedan važan dokument, a bio mu je dostupan – ''Memoare'' mitropolita skopskog Josifa? Iz njih se jasno vidi odnos mitropolita lično, i kao zamenika utamničenog patrijarha Gavrila i drugih srpskih vladika, prema Nediću, Ljotiću i Joniću. ''Memoari'' su objavljeni 2006.g. ali pre Bajfordovih tekstova i feljtona u listu ''Danas'', koje je Ilić koristio. Da ne govorimo da su poglavlja o trojici pomenutih objavljena i ranije, u ''Pogledima'' i ''Dverima srpskim'', i da su bila povod za različite polemike koje je Ilić morao da primeti. Ilić je preskočio ključne polemičke tekstove o odnosu između vl. Nikolaja i Ljotića, ali je konstatovao da je vl. Nikolaj po ''uverenjima i lično bio veoma blizak sa Dimitrijem Ljotićem, osnivačem JNP ''Zbor'' i najpoznatijim sledbenikom Hitlera i Musolinija u Srbiji'' (str. 92 i fusnota 96).

Ima i malih razlika u stavovima između Štefanove i Ilića. Štefanova tvrdi da su ''episkop Nikolaj Velimirović i patrijarh Gavrilo Dožić samo prošli pored pakla Dahaua'' (Lj.Š, nav. delo, str. 220), a Ilić tvrdi da su ''oni u tom logoru bili samo mesec dana ili nešto više od jednog meseca, tj. od 25. septembra do kraja oktobra ili prvih dana novembra 1944. godine'' (P.I. str. 266). Ovo je jedina razlika i neslaganje između Štefanove i Ilića, ali Ilić nije, na svom kantaru, izmerio i ocenio njen ''doprinos'' demistifikaciji ili mistifikaciji patrijarha Gavrila i sv. Nikolaja, kao što je to uradio sa svakim ko je o dvojici crkvenih velikodostojnika objavio makar i jednu stranicu.

Primetno je i to da Ilić, pišući o istorijskim ličnostima i istorijskim događajima, previđa istorijske procese i, radi potvrde svojih unapred određenih zaključaka, beži iz konteksta istorijskih događaja. Šta je bila Evropa Hitlerovog vremena nego masovna klanica i logor, i kako je moguće da u takvoj Evropi jedino svetle ''mondenska'' mesta kakva su manastiri Rakovica, Ljubostinja, Vojlovica, Šlirzea i bečki hotel. Nema veze ako po Beču padaju savezničke bombe – bitno je da su patrijarh Gavrilo i vladika Nikolaj zatvoreni u hotelu, a ne u zatvoru! Ili, na šta liči namerno preskakanje golgote SPC i vernog naroda za vreme rata i za vreme komunizma, i držanje pridike povodom toga što se niko nije bavio pitanjem koje je Ilić postavio za centralno pitanje istorije SPC od 1941. do danas? Sužanjstvo u Dahauu nije centralno mesto ni žitija patrijarha Gavrila ni svetoga vladike Nikolaja, a kamoli istorije SPC toga vremena. Zašto i kako to Ilić nije shvatio, objašnjivo je samo prirodom ideologije u koju je verovao i službe koju je decenijama obavljao. Ideologija i metode tajne policije nisu i ne mogu biti deo nauke.

Kakav je to ''naučni metod'' koji stavove i tekstove pojedinaca proglašava za stavove SPC ili ih, u gorem slučaju, podvodi pod akciju smišljene crkvene zavere ili ''namerno stvaranog mita o navodno mučeničkoj sudbini patrijarha Gavrila i vladike Nikolaja u koncentracionom logoru Dahau'' (P. Ilić, ''Pod lažnim oreolom mučenika'', ''Večernje novosti'', 7.avgust 2006.g.) radi kanonizacije vladike Nikolaja, jer, kako tvrdi Ilićeva prethodnica Lj. Štefan, ''nema sveca bez mučeništva''. Vladika Nikolaj bi bio kanonizovan i da nije bio u Dahau. I Štefanova i Ilić svoje zaključke izvode iz dva razloga: prvi je krajnja nedobronamernost, a drugi je vezan za nepoznavanje kako pravoslavlja tako i SPC. Da Ilić o SPC zna nešto više, ne bi crkvene jerarhe nazivao ''crkvenim funkcionerima'' (str. 15), obnovljenje Pećke patrijaršije 1918. g. ''stvaranjem jedinstvene SPC na njenoj teritoriji'' (str. 81), mitropolita Dimitrija ''prvim patrijarhom jedinstvene SPC'' (str. 90), Sveti arhijerejski sabor ''rukovodstvom SPC'' (str. 93), pokretni oltar u Dahauu ''portabl-oltarom''(str. 250), a dahaušku kapelicu ''mini-kapelicom bunkera'' (str. 250). U posebno jake argumente ulazi i fotografija dahauške klozetske šolje iz ''počasnog bunkera'' (str. 246), samo nije navedeno da li ju je koristio patrijarh, vladika ili obojica zajedno. Ako je Ilić utvrdio kako su se dobro hranili u Vojlovici ili u SS kuhinji, pravo je čudo da je objavljena fotografija ostala bez šireg objašnjenja.

Ilić je na više mesta i nedorečen. Na primer, tvrdi da se vladika Nikolaj ''sem vršenja dužnosti eparhijskog arhijereja, između dva svetska rata intenzivno angažovao u životu Srpske crkve i jugoslovenske države'' (str. 91). Pri tom, ne navodi kakav je njegov angažman u ''životu jugoslovenske države'', ali navodi šta je radio kao episkop i duhovnik, što je svima poznato. A bilo bi mnogo bitnije da je u knjizi naveo šta je to vladika Nikolaj radio u jugoslovenskoj državi između dva rata. No, pošto vladika nije radio ništa na tom planu (kao što je po nalogu Vlade Nikole Pašića imao diplomatsku misiju u Prvom svetskom ratu), onda Ilić nije ništa konkretno ni mogao da navede, ali bitno je da je dao konstataciju bez ijednog dokaza! I to predstavlja deo Ilićevog ''naučnog metoda''.

Nedorečenost je pristutna i u slučaju ''Memoara'' patrijarha Gavrila, koji su Iliću, iako memoaristika spada u istorijske izvore drugoga reda, ključni ''crkveno-istorijski izvor''. Ilić za patrijarhove ''Memoare'' kaže da se oni ''pripisuju patrijarhu'' (str. 84), ali ih kroz čitavu knjigu koristi kao da je stopostotno siguran da su patrijarhovi. Mislim, a može se lako i proveriti, i da su od svih knjiga najčešće citirani.

Ilić u knjizi ispoveda i svoj ateizam, i na to ima pravo, ali ne propuštam da konstatujem da jedno čudotvorno isceljenje od strane sv. Nikolaja Žičkog u Beču naziva ''navodnim'' (str. 156). Pri tom, on ne donosi nijedan dokaz koji bi nas uverio da se čudesno isceljenje nije dogodilo. Mogao je da potraži makar potomke isceljene gospođe Natalije Stević iz Beča, kao što je tražio potomke sveštenika, dahauških zatvorenika, pa da proveri da li se čudesno isceljenje zaista dogodilo ili je i to deo ''neke zavere ili mistifikacije od strane crkvenih ljudi''.

Iliću, kako tvrdi, nije odgovoreno na njegovu molbu da koristi građu arhiva Sv. arhijerejskog sinoda SPC. Može on da smatra, i da u javnosti i naučnim krugovima prikazuje da je to zbog toga što, navodno, nekome iz SPC nije u interesu da on ili bilo ko drugi uopšte dođe do istine o dužini boravka patrijarha Gavrila i vladike Nikolaja u koncentracionom logoru Dahau. Međutim, nije to zbog toga. Mnogim istinskim naučnicima je, sa adekvatnim naučnim preporukama mentora i budućih recenzenata, odobreno korišćenje arhivske građe Sv. sinoda i to na licu mesta. Crkva ne samo da nema ništa protiv nego ima i interes da se ljudi bave istorijskom naukom, i to je potvrdila kroz celokupnu svoju istoriju. Zašto onda Iliću nije odobreno korišćenje arhiva Sv. sinoda? Pretpostavljam da je to zbog toga što svi u Patrijaršiji znaju za tog visokog oficira tajne komunističke policije, koji je decenijama bio zadužen za SPC i ljude iz Crkve. Ko bi normalan mogao da poveruje, a objavljena knjiga to i potvrđuje, da će se Ilić baviti naukom i ko bi, nakon svega, mogao da ima poverenja u Ilića. Ni preporuka njegovog negdašnjeg mentora Vojina Dimitrijevića, koji danas sa dvojicom novih Ilićevih recenzenata nije došao, iz brojnih i svima dobro poznatih razloga, ne bi mnogo pomogla.

Ilić ostaje dužan da kaže gde je dosije svetoga vladike Nikolaja, koji je nestao iz UDB-e ili, kako Ilić voli da je zove, SDB odn. današnje BIA? Poznato je da ga je on koristio, a onda mu se gubi svaki trag.

Na kraju, u temu i cilj knjige izvanredno su se uklopili brojni anticrkveni mediji, koji su, mnogo pre Ilića, započeli ''graju na vladiku'', kako bi rekao pesnik. I to dovoljno govori o naučnoj vrednosti knjige.

Beograd,

9. juna 2007. g.