SAŠA GAJIĆ

Prikaz knjige: The New Imperialism, Ideologies of Empire, ed. Colin Moores, Oneword Publications, London, 2006

Odijum koga je u javnom mnjenju izazvao učinak aktuelne američke administracije, a naročito ćorsokak u koga je zapao rat protiv terorizma na području post-sadamovskog Iraka, pored brojnih javnih kritičkih istupa pojedinaca i grupa u kojima se nipodaštavanjem Bušovih državničkih sposobnosti meša latentni antiamerikanizam, ima i svoje intelektualne posledice te njihove produkte. Problematična iračka avantura je, naime, ne samo okrenula protiv republikanskog političkog establišmenta veći deo svetskog auditorijuma (u prvi mah ponajviše onog evropskog i trećesvetskog) i njegove intelektualne elite, čak i one unutar same SAD, već je kod njih stvorila i utisak da svojim angažmanom kritike i protivljenja aktivnostima State Department-a učestvuju u jednom istovremeno i pomodnom i moralno uzvišenom angažmanu.

Jedan od naučno-teorijskih produkata ovih intelektualnih gibanja naspram politike američke administracije predstavlja i aktuelni zbornik The New imperialism, Ideologies of Empire koga je priredio Kolin Mors, šef odeljenja za politiku Škole za javnu administraciju na Rajerson univerzitetu u Torontu. Svih deset eseja potpisuju autori prilično nepoznati srpskoj intelektualnoj javnosti. Radi se o univerzitetskim naučnim radnicima mahom iz Kanade (sa Jork, Nju Brunsvik i Rajerson univerziteta) ili pak autorima i istraživačima poreklom sa Bliskog i Srednjeg Istoka koji žive i rade u zapadnim zemljama, koji dele manje-više jednako kritičan stav spram aktuelne američke spoljne politike a koji su sposobni da ga artikulišu u naučno-esejističkoj formi. Među ovim drugima našim čitaocima tek su nešto poznatiji autori kao Tarik Ali, književnik, dramaturg i istoričar sa prebivalištem u Londonu, poznat u svetskoj javnosti po oštrim komentarima situacije na Bliskom Istoku, ili pak Aziz Al Azmeh, gostujući profesor na Centralnoevropskom univerzitetu u Budimpešti.

Doživljavajući sebe kao nastavljače tradicije intelektualne, moralističke opozicije u XIX i XX veku, i to one koja je svojim protivljenjem kolonijalnoj politici ondašnjih evropskih sila, odnosno ukazivanjem na prestojeće ratove i revanšizam spram koga politički establišment onog doba nije bio dorastao (poput francuskog pisca Pola Nizana, kritičara francuske politike pre katastofe na Denkerku (gde je i sam poginuo), čiji citati predstavljaju lajtmotiv za identifikaciju aktuelnog intelektualnog «poziva» autora u zborniku), tekstovi u knjizi pružaju još jedan dodatni razlog za ovakvu komparaciju. Naime, ne samo da «novi imperijalizam» kao bazična tema zbornika istorijski korespondira i sa devetnaestovekovnim kolonijalnim imperijalizmom i kritičkom ulogom intelektualaca spram njega, već su, na konkretnim primerima, stvari ne samo dosta slične, već one iz kolonijalne prošlosti predstavljaju direktan uzor i model ponašanja te delovanja nosilaca onoga što autori nazivaju «novim imperijalizmom». Činjenica da ne samo slična «civilizatorska» (sa doduše liberal-demokratskim ideološkim intelektualnim predzakom) retorika preovladava kao oblik objašnjenja aktuelne intervencionističke politike na Bliskom Istoku, već se i metodi kojima se osvajaju «umovi i srca» ljudi na ovom prostoru direktno preuzimaju te modifikuju iz, recimo, francuske palete anti-ustaničkih mera u kolonijalnom Alžiru ili bogatog iskustva kolonijanih mera Britanske Imperije.

Cilj autora zbornika je da, uz pomoć znanja kojima vladaju, teorijski i praktično pojasne pojedine dimenzije fenomena «novog imperijalizma» i činjenicu da se, barem kako oni tumače «rat protiv terorizma», isti polako pomalja, koristeći sredstva starog, kolonijalnog imperijalizma, obučen u nove ideološke odore, govoreći jezikom demokratije i ljudskih prava, slobode i dostojanstva. «Novi imperijalizam» pri tome vrši preoblikovanje i jedine preostale supersile i celog sveta umesto u mesto priželjkivanog procvata demokratskih ideala u poprište novih sukoba za ovladavanje resursima i koncentraciju moći, pravdajući to upravo ovim idealima pomešanim sa istorijski revitalizovanim idejama o ljudskoj prirodi i različitosti kulturnog nasleđa. Ta kombinacija militarističkog atavizma koji predstavlja reminesenciju starog imperijalizma, ovoga puta opskrbljenog spekatakularnim viskotehnološkim arsenalom, i celim ideološkim prtljagom zapadnog humanizma, kao mešavina retrogradnog i modernog, kao npr. sukoba civizacija i demokratskih ideala, pritajenog rasizma maskiranog u postmoderni mulitkulturalizam, starovremenske propagande i aktuelne primene teorija o «mekoj moći», etničkoj, verskoj i polnoj jednakosti i konkretnom ugnjetavanju na svim ovim osnovama (zatvor Abu Graib), za autore priloga o «novom imperijalizmu», predstavlja izuzetno kobnu istorijsku pojavu, čak neuporedivo opasniju od prokuženog globalnog terorizma kao najvećeg bauka postmodernog doba.

U uvodnom prilogu Elen Meiksins Vuds proučava američki demokratski imperijalizam i njegov osećaj misije da donese slobodu u sve kutke sveta i uništi tiraniju. Videvši iza ovih poriva globalnog «manifesta sudbine» (manifest destiny) i njegovog racionalizovanja uz pomoć «teorija pravednog rata» logiku kapitalističkog ekspanizonizma, ona upravo u njemu nalazi mnoge razloge zbog kojih imenovani novi imperijalizam traži ne samo neoimperijalnu akumulaciju globalnih dobara, već i nužno redefinisanje koncepta predstavničke demokratije i to u pravcu koji upravo uklanja ekonomske interese van dometa narodne kontrole putem predstavničkih tela i stavlja teorijski proklamovanu «minimalnu državu» u još čvršći zagrljaj nadnacionalnog kapitala. Ponovo pročitavajući klasično Tokvilovo delo o američkoj demokratiji, ovaj put kroz iskustvo okupiranog Iraka, Aziz Al Azmeh u prilogu Čitanje Tokvila u Bagdadu pokušava da pronikne iracionalne i prividno kontradiktorne dimenzije univerzalističkih, imperijalnih poriva rodne zemlje liberalne demokratije u kojoj se prepliću naslage puritanskog, religioznog komunalizma sa liberalnim individualizmom ili pak multikulturalizmom. Tarik Ali u trećem prilogu oponira retorici hantingtonovskog «sukoba civilizacija» kao objašnjenja fenomena sukoba Zapada i globalnog terorizma kao reprezenta islamske civilizacije, upotrebljavajući Šmitovu teoriju političkog kao sredstvo tumačenja crno-bele vizure neokonzervativnih jastrebova koji su doveli do invazije na Irak. Rad Šahrzad Mohab poriče mogućnost da zapadnjački «novi imperijalizam» može doneti emancipaciju i polnu ravnopravnost na Bliskom Istoku, obrazlažući to, uz pomoć poststrukturalističkih teorijskih modela, velikom sličnošću binarne, percepicije između novih zapadnih «krstaša», i islamskog religioznog fundamentalizma, koge je uostalom, tokom Hladnog rata, Zapad neskriveno favorizovao naspram socijalističkih alternativa koje su se bile odomaćile na prostoru islamskog (a naročito arapskog) sveta. Dejvid Mek Nali, u petom prilogu, dekonstuiše apologijske koncepte novog, «lajt imperijalizma» Majkla Ignjatijeva koji opravdava evidentne pojave kršenja ljudskih prava te torture kao «manjeg zla» a zarad postignuća širenja liberalne demokratije kao «konačnog dobra». Nadalje, urednik izdanja Kolin Mors kritikuje publikacije britanskog istoričar Nial Fergusona u kojima se ovaj zalaže za otvoreni, čak i formalni povratak imperijalizmu poteklih epoha kao jedinom izglednom rešenju za probleme modernog sveta u kome postoje u svakom pogledu ograničene moći države i neograničeni uticaj kapitala. Sledeći prilog bavi se pak filozofskim korenima neokonzervativne ideologije koja dominira među saradnicima predsednika Buša, a koje autor Tom Vorkman identifikuje sa uticajem filozofa Lea Štrausa. Analizirajući Štrausovu interpretaciju klasičnog Tukididovog dela Istorija peloponeskog rata kao potvrdu zagovaranja ratobornosti kroz koncept pravednog rata i veličanje atinskog imperijalizma kao uzora američkoj spoljnoj politici, Vorkman ukazuje da su velika većina sadašnjih neokonzervativaca Štrausovi učenici i sledbenici, odnosno njegova duhovna deca. Ponajbolji prilog u celom zborniku predstavlja onaj Adama Hanieha koji kroz globalizacijske procese posmatra ekonomsku dimenziju «novog imperijalizma». On to čini uz pomoć istovremene analize dela In Praise of Empires , neoliberalnog ekonomiste Dipak Lala, paralelno prikazujući kao se njegov ekonomski koncept primenjuje na konkretnom slučaju okupiranog Iraka, gde satelitska država kao klijent otvara sva svoja vrata za nesmetano zaposedanje svih resursa koroprativnom kapitalu, uz istovremeno ukazivanje na stvarne posledice doslovne primene teorija ekstremog ekonomskog neoliberalizma na Treći svet. Rad Taner Mirel bavi se manifestacijama «meke moći» (Dž. Naj) u američkom medijskom diskursu, koga autor prikazuje kao moderni, visoko tehnološki prerušeni oblik kulturnog imperijalizma već viđenog u novim epohama; a zavšni tekst Pola Kamaka objašnjava kako se tokom prethodnih pet godina (2001-2006) plan o Razvojnim milenijumskim ciljevima pretvorio zapravo u mehanizam koji služi ekonomskom imperijalizmu koji služi interesima korporativnog kapitala na prostorima Trećeg sveta.

Sumarni utisak nakon pročitane knjige, ipak, nije povoljan. Na stranu to što su prilozi u njoj neujednačenog kvaliteta i što variraju od publicističko-esejističkog pristupa, preko kvazinaučnog stava pa do sasvim korektnih stručnih analiza, čak i da se prenebregnu pojedini pamfletistički iskazi, jaka retorika i nesumnjiva emocionalna obojenost koja prati veliku većinu tekstova, ako ne i sve njih. Nije problem ni nedovoljno jaka argumentacija u prilog iznetim tezama, tj. nedovoljno korišćenje referentnih činjenica kojim bi se ojačali stavovi autora, što je boljka većine tekstova, sa izuzetkom već ranije pohvaljenog priloga Adama Hanieha. Problem ovog zbornika je suštinski – jer nije dao odgovore na osnovno pitanje, tj. nije definisao suštinu pojave kojom se bavi, tj. nije nam razjasnio sledeće: po čemu je «novi» imperijalizam stvarno novi, i po čemu se razlikuje od svojih istorijskih preteča?

Pozivanje na socijalistička tumačenja prirode kapitalizma i njegove neprestalne težnje ka akumulaciji kao njegovoj glavnoj istorijskoj konstanti nisu zadovoljavajuće da se evolucija koroprativnog kapitalizma dubinski objasni, a ne samo ostane unutar ideoloških paradigmi stare levice koja nije uspela da se nosi ni sa starim, a kamoli «novim imperijalizmom» čije manifestacije autori pokušavaju da rasvetle. Premda upoznati sa u izvesnoj meri pomodnim teorija Negrija i Harta (u knjizi Imperija ) o drugačijoj, postmodernoj i globalizovanoj «imperijalnoj, a ne imperijalističkoj» prirodi SAD, većina autora se opredeljuje za starovremenski levi diskurs, često ne mnogo višeg nivoa od pamfletizma u kome ima mnogo iskrenih osećanja, ali ne i dobrih argumenata. Postojanje starog i novog u postmodernoj imperiji je prisutano, ali u kom odnosu i sa kojim smislom, na to nam autori priloga ne pružaju zadovoljavajuće odgovore. Takođe, autori koji su etničkog porekla sa prostora Bliskog i Srednjeg Istoka demonstiraju veštinu eklektičke upotrebe znanja i fakata različitih «zapadnih» teorija (pravni normativizam, kulturno-istorijski ciklizam, poststrukturalizam...) pre svega kao sredstva relativizacije kojim često pokušavaju napraviti sasvim neuspešnu ravnotežu te opravdanje stanja u islamskom svetu koje im, čak ni naspram očigledno problematičnih tendencija postmodernog Zapada, ne ide bas u prilog. To je naročito primetno kada ovi autori pokusavaju da tumače brigu o zaštiti ljudskih prava samo kao ideološku instrumentalizaciju, dok, sa druge strane, ne samo stanje ličnih sloboda i prava, već ukupan život u islamskom svetu prikazuju nekritički i u ulepšanom svetlu.