Saša Gajić

PRIKAZ KNJIGE: Džozef Naj, Kako razumevati međunarodne sukobe, Stubovi kulture, Beograd, 2006

U sigurnom, stručnom i ovdašnjim političkim uslovima blago prilagođenom prevodu prof. dr Dragana Simića srpska čitalačka publika dobila je mogućnost da se upozna sa knjigom Kako razumevati međunarodne sukobe Džozefa Naja, teoretičara međunarodnih odnosa svetskog glasa najpoznatijeg po svojim teorijama o mekim oblicima moći, ali i vrhunskog spoljnopolitičkog eksperta više vašingtonskih administracija. Iako ova knjiga po smelosti i originalnosti teza koje iznosi nema medijsku atraktivnost poput nekih njegovih ranijih dela, Kako razumevati međunarodne sukobe predstavlja do sada najzreliji i najsistematičniji rad Džozefa Naja, tim više ako se uzme u obzir činjenica da je on nastao kao plod desetogodišnjeg predavačkog kursa o međunarodnim konfiktima na Harvardu, dakle kao svojevrsna rekapitulacija njegovog konstantnog teorijskog i pedagoškog rada. Sama knjiga obrađivanjem fenomena konflikata ne pruža ništa posebno novo i epohalno, međutim, ona svojim pitkim stilom i edukativnom neposrednošću pleni kvalitetom, te stoga, usled nedostataka prevedene literature iz oblasti međunarodnih odnosa, predstavlja preko potrebno štivo za sve one koji se kod nas za njih interesuju.

Ugao iz koga Naj obrađuje fenomen međunarodnih sukoba i cilj kome on teži je više nego interesantan, tim više što ga Naj, kao istaknuti ali iznijansirani liberalni institucionalista među teoretičarima međunarodnih odnosa, otvoreno i nedvosmisleno obznanjuje već na prvim stranicama knjige. Po Najevim rečima, njegova osnovna namera prilikom pisanja ove studije bila je da «predstavi studentima složenost međunarodne politike dajući im dobro utemeljenje prvo u tradicionalnoj realističkoj teoriji, pre nego ih usmeri prema liberalnim i konstuktivističkim pristupima koji su postali značajniji sa završetkom Hladnog rata.»

Svestan da bi izrada užbenika koji na sveobuhvatan način tretira sve koncepte te dublje analizira istoriju međunarodnih sukoba bila prevelik zalogaj, Naj se odlučio za pristup kojim će se teorijski koncepti i istorijski primeri podvrgnuti gore navedenom cilju, a uz čiju bi se pomoć steklo bazično znanje o međunarodnim konfilitima u skladu sa savremenim trenutkom i aktuelnim potrebama međunarodnog života. Opredeljujući se za svrsishodni dijalog između istorije i teorije, svaka od glava knjige Kako razumevati međunarodne sukobe poseduje i dodatnu aparaturu za savlađivanje ovako koncipiranog gradiva u vidu posebnih dodataka kao što su izdvojeni citati, istorijske hronologije, dodatna pitanja za razmišljanje kojima se produbljuju kritički osvrti na pređeni sadržaj poglavlja, te veoma korisna, uža i šira, preporučena literatura.

Naj se opredelio za trostepeni pristup obradi ovog međunarodnog fenomena po uzoru na radove strukturalnog neorealiste Keneta Volca. U fokusu Najevog interesovanja su tri nivoa uticaja na ponašanja država u potencijalno konfliktnim situacijama: nivo međudržavnih odnosa, odnosno nivo međunarodnog sistema, zatim nivo unutardržavne politike i njoj pripadajuće strukture, i treći, individualni nivo, to jest nivo uticaja percepcije i odluke pojedinca na državne aktivnosti.

Da bi otpočeo svoju troslojnu analizu delovanja država u situaciji potencijalnog konfikta, Naj pre toga daje osnovne terijske i istorijske okvire međunarodnih sukoba, polazeći od premise da se sadašnja priroda odnosa između subjekata koji postoje u međunarodnom životu može poimati samo u okivru jednog od istorijski poznatih oblika ustrojstva međunarodne zajednice. To je anarhični sistem suverenih država u kome postoji mnoštvo samostalnih, manje-više suverenih političkih entiteta koji svojim prostiranjem pokrivaju određeni geografski prostor, a koga on oštro razdvaja od druga dva istorijski poznata međunarodna sistema, svetskog imperijalnog sistema u kome postoji jasna hijerarhija između političkih entiteta i feudalnog sistema u kome hijerahija i lojalnost ne postoji na teritorijalnom, entitetskom nivou, nego na nivou personalnih odnosa. Naj usvaja premise strukturalnih realista o tome da teorija međunarodnih odnosa teži da objasni kako politički entiteti kao jedinice ovog anarhičnog sistema opstaju i žive jedni pored drugih, a u odustvu međusobne hijerarhije i postojanja višeg autoriteta koji bi se pružao na celom prostoru na kojem one egzistiraju i vrše vlast. Ovakvo činjenično stanje iziskuje različita teorijska objašnjenja od kojih su već poslovično najzastupljenjija dva opšta pristupa – realistički i liberalni. Realisti po pravilu inistiraju na nepromenjivosti prirode interakcija između država i sukobu kao nezaobilaznoj posledici redistribucije moći, dok liberali više ukazuju na postojanje mnoštva drugih faktora i evolutivnosti prirode, kako međunarodnog sistema, tako i njegovih strukturnih jedinica, pri tome posebno ukazujući na značaj međunarodnih organizacija kao nosioca njegove suštinske transformacije. Iako se nesumnjivo nalazi na stanovištu između neoliberalnog i konstruktivističkog pravca, Naj kroz celu knjigu pokazuje da su svi ovi pristupi provizorni i nepotpuni, te da stvarna priroda međunarodnih odnosa u najvećoj meri prerasta poglede na svet koje daju i liberalna i realistička škola mišljenja, čime kao teoretičar-nedogmata zaslužuje naše dodatne pohvale.

Paralelno sa kritičkim odnosom spram oba dominantna teorijska koncepta, Naj sasvim osnovano otvara i etička pitanja u međunarodnim odnosima, to jest dilemu kako se teorijski postaviti prema pitanjima morala u međunarodnih interakcijama, uključujući tu i međunarodne sukobe. Skeptici, po njemu, tvrde da moral koji postoji na nivou individualnih odnosa ne može biti primenjiv na državnom nivou niti u odnosima između država u kojima vladaju odnosi moći, sasvim u skladu sa Makijavelijevim naukom i učenjima njegovih realističkih sledbenika. Ovakvo stanovište, kao neodrživo, Naj gotovo u potpunosti odbacuje. Mada se očigledno nalazi na prostoru između drugih etičkih koncepcija, Naj se ne izjašnjava eksplicitno kao pobornik neke od njih, već ih samo korektno nabraja i objašnjava njihova bazična stanovišta. To su sa jedne strane pozicije državnih moralista, koji smatraju da se akcije država vrednuju u skladu sa moralom njihovih populacija odnosno njihovim vrednosnim sistemom, i kosmopolita koji veruju u univerzalne moralne vrednosti koje nadrastaju istorijske datosti i norme pojedinih političkih zajednica, a koje se transponuju sa individualnog nivoa i direktno utiču na moralno prosuđivanje spram svih aktivnosti u kompleksnom životu međunarodne zajednice.

Vraćajući se potom na osvetljavanje fenomena međunarodnih sukoba, Naj za njihov najparadigmatičniji istorijski primer uzima upravo onaj antički, koga nam je ostavio Tukidid u svom klasičnom delu o istoriji Peloponeskog rata koji se odigrao na prostoru Helade u petom veku pre Hrista. Peloponeski sukob je nesumnjivo izabran od strane autora za ovu namenu iz više razloga: antički anarhični sistem gradova-država predstavlja kulturno-istorijsku preteču vestfalskom sistemu suverenih nacionalnih država u kome još uvek jednim delom živimo; antička politika u svojoj poetičkoj jednostavnosti uvek nam je davala dovoljno jasnih i nepobitnih činjenica za plodonosne paralele sa savremenim dešavanjima i procesima; takođe, i Tukididov pristup objašnjenju uzroka Peloponeskog rata predstavlja preteču realističkog pogleda na međunarodne odnose koje Naj, u skladu sa ciljem pisanja ove knjige, želi da prevaziđe upravo polazeći od njih.

Nužno pojednostavljujući antičke istorijske prilike zarad njihove upečatljivosti, sukobi Atine i Sparte te njihovih saveznika predstavljaju Naju odskočnu dasku za objašnjavanje sukoba između mnogo savremenijih političkih entiteta i njihovih saveza, problematizujući tako klasičnu bezbednosnu dilemu koja, želeći da poveća sigurnost uvećanjem sopstvene moći, po pravilu stvara kod drugih predstavu o njihovoj ugroženosti i izaziva rivalitet koji na kraju preraste u oružani sukob.

Prilikom pravljenja paralela između ratova drevnih helenskih polisa i dvadesetovekovnih sukoba (dva Svetska, te jedan Hladni rat) Naj koristi već spomenutu Volcovu trostepenu analizu individualnog nivoa, državnog nivoa i nivoa međunarodnog sistema, pokušavajući tako da u svakom pojedinačnom slučaju objasni konkretan uticaj svakog od ovih nivoa na izbijanje međudržavnih sukoba i odgonetne u kojoj su meri i pod uticajem kojih faktora neki od ovih konflikata bili determinisani.

Gledajući odozgo, na nivou međunarodnog sistema, Džozef Naj posmatra interakciju državnih subjekata razlikujući pri tome njegovu strukturu i njegove procese. Strukturu Naj pre svega definiše kao oblik distribucije moći unutar izgrađenog međunarodnog poretka (npr. bipolarna struktura u vreme Hladnog rata, ili ravnoteža moći posle Bečkog kongresa 1815. godine), dok pod procesom više podrazumeva to kako jedinice ove strukture reaguju u međusobnoj interakciji (npr. kako nuklearna pretnja deluje na odnose između dve supresile tokom Hladnog rata). Naj dalje teorijski ne produbljuje razliku između ove dva pojma, ali ih obilato koristi prilikom svojih istorijskih analiza.

Iako u samoj knjizi priznaje da ne poseduje široka istorijska predznanja, Naj u primeni proklamovane trostepene analize ključnih međunarodnih sukoba u XX veku postiže zapažene rezultate, pre svega u objašnjenju uticaja konkretnih činilaca na izbijanje, to jest sprečavanje izbijanja ratova. Od slučaja do slučaja Naj analizira kako su pojedine međunarodne, unutarpolitičke ali i individualne situacije uticale na to da se u prelomnim istorijskim trenucima ključni subjekti donesu različite političke odluka koje su u dva slučaja odvele međunarodnu zajednicu u svetske ratove, a treći put sprečile da do ratnog požara dođe. Proučavajući Prvi svetski rat, Naj na nivou međudržavne stukture uočava porast nemačke moći, ali i rigidnost i nesposobnost država da u okviru postojećeg međunarodnog sistema adekvatno reaguju na izazove uzrokovane poremećajem u balansu moći na drugi način osim stvaranjem krutih vojnih saveza. Na nivou procesa on lako uočava uskogrude nacionalističke tendencije koje su sputale međunarodne interakcije u nastojanju da se spreči izbijanje sukoba. Na unutrašnjem, nacionalnom nivou, Naj uočava faktore ekonomske prirode (koje, doduše, suprotstavlja Lenjinovim teorijama o imperijalizmu kao zadnjem stadijumu kapitalizma koji žudi za međunarodnim sukobom), tražeći uzroke kretanja ka sukobima pre svega u dru š tvenim strukturama i problemima nemačkog društva. Na individualnom nivou, Naj nepogrešivo uočava nekompetentnost i ispod-prosečnost većine tadašnjih vladara i političara, po pravilu opterećenih predrasudama i pogrešnim procenama, a koji su doprineli guranju svojih nacija u svetski sukob. Primenjujući ove nivoe analize na Drugi svetski rat, Naj sasvim lako u ličnosti Adolfa Hitlera nalazi jedan od individualnih uzroka ovog ratnog požara, time više što je njegovoj hirovitoj volji bila podređena mašinerija jedne moderne totalitarne države. Međutim, po Naju, i u ovom slučaju su mnogo značajnija druga dva nivoa analize – unutarpolitički, koji je bio opterećen međunarodnim ekonomskim krahom dvadesetih i tridesetih godine XX veka, kao američkom izolacionističkom politikom (iako je upravo ona dala ključni doprinos i pobedi u Prvom svetskom ratu i izgrdanji posleratnog poretka). Na međunarodnom nivou, Naj neumoljivo pronalazi da tadašnji međunarodni sistem prosto nije otklonio pravi i osnovni uzrok prethodnog Svetskog rata koji je ležao u porastu nemačke moći, već ga je samo delimično potisnuo i tako otvorio prostor za novi disbalas u međunarodnom poretku koji je posledično ponovo gurnuo svet u katastrofu.

Na primerima oba Svetska rata Naj postavlja ključno pitanje: “Da li je rat u datim situacijama bio neminovan ili se mogao izbeći?.”, tj. da li je, da su u datim okolnostima donosioci odluka bili odgovorniji, obavešteniji i sa boljom međusobnom komunikacijom, bilo moguće odgoditi neposredne povode za rat i postepeno preusmeriti šire procese u drugom smeru? Po njemu, oba svetska rata je bilo moguće izbeći, doduše ne sa lakoćom, obzirom na date situacije i tada postojeće protivurečnosti međunarodnog života. Naj jasno razlikuje visoku verovatnoću i neizbežnost, determinisanost međunarodnih sukoba, tvrdeći da se i visoka verovatnoća izbijanja konflikata najčešče može izbeći veštim potezima i uz tako dobijeni protok vremena koji, poput svojevrsnog “tunela izbora”, donosi nove, spasonosne alternative međunarodnim sukobima. Npr. da svetske sile 1914. godine nisu reagovale na Sarajevski atentat tako kako su reagovale, već da su uložile napore na smirivanju tenzija, Naj ceni da bi sa daljim razvojem železničke mreže i njoj shodno ubrzanog “mobilizacionog vremena” stvorili veći otpori ratnoj opciji usled jačanja svesti o nemogućnosti da se protivničkim stranama zada brz poraz pre nego koncentrišu na granicama svoje glavne snage.

Upravo ta “ravnoteža straha”, zajedno sa odgovornijim procenama i obaveštenijim rukovodstvom između kojih je postojala dobra komunkacija, je sprečila da Hladni rat eskalira u svetski sukob. Analizirajući izbalansiranost međunarodnog poretka u bipolarnom svetu u svetlu rizika eventualnog šireg sukoba, kao i ukupno socio - ekonomsko stanje unutar tadašnjih supersila, Naj analizira politiku Ruzvelta i Staljina te njihovih naslednika, pokazujući pri tom da su svi faktori, i to na na svim nivoima analize išli nasuprot eskalaciji sukoba i da se, baš zato, on i nije odigrao.

U završnim poglavljima, Naj osvetljava globalna i regionalna kretanja u posthladnoratovskom svetu, posmatra uticaj informatičke revolucije, globalizacije i evolucije klasičnog suvereniteta ne bi li pronikao mehanizme promena koji utiču na strukturu i procese savremene međunarodne zajednice na sva tri posmatrana nivoa. Međutim, Naj, posmatrajući ove tekuće procese, ne izvlači nikakve generalne zaključke, već samo opisuje uslovljenost lokalne i regionalne ograničenosti savremenih sukoba te razloge za opravdanost spoljne “humanitarne intervencije”. Zato je i ovaj završni deo knjige ne samo znatno slabiji, nego i teorijski neusklađeniji sa prvih pet poglavlja knjige. Zanimljive opaske o savremenoj difuziji moći, porastu uloge transnacionalnih aktera, kao i upitanost o perspektivama međunarodnog poretka ne dobijaju gotovo nikakve odgovore, osim vešte kompilacije opštih mesta i informacija o procesima u međunarodnom životu koje su već puno puta viđene na drugim mestima, u drugim knjigama, a bez preko potrebnog prognostičkog, generalnog stava koji bi se naslonio na bazične liberalne stavove koje Naj zagovara. Takođe, naš čitalac će lako primetiti gomilu predrasuda i netačnih, jednostranih istorijskih podataka koje Naj navodi kada god govori o sukobima na prostoru bivše Jugoslavije, i to po pravilu na srpsku štetu.

I pored navedenih nedostataka, ocena knjige Kako razumevati međunarodne sukobe je povoljna. Ona ne predstavlja nezaobilazno štivo u nauci o međunarodnim odnosima, pa ni u proučavanju prirode međunarodnih sukoba, ali je vrlo pregledna i korisna za našu čitateljsku publiku koja, ne zaboravimo, poseduje vrlo skromna saznanja iz ove oblasti.