Mario Brudar

O Titu, ali ozbiljno

Prikaz knjige: Todor Kuljić: TITO sociološko-istorijska studija (drugo, dopunjeno izdanje), Zrenjanin, Gradska narodna biblioteka „Žarko Zrenjanin“, 2005

„...treba imati na umu da je, osim retkih ličnosti istinskog
državničkog formata, ovaj prostor bio prepušten
politici prosečnih karijerista, politikanata i
provincijalnih demagoga sklonih velikim hazardima
radi očuvanja ličnih ili užegrupnih privilegija“ - T.Kuljić

Oni koji očekuju da će u ovoj knjizi kratkog naziva i priličnog obima (552 stranice) naći najnovije priloge za biografiju sa pikanterijma iz života i podacima koji otkrivaju konačnu pozadinu Titovih namera i delovanja - ostaće razočarani. Na to, uostalom, upućuje i sam autor odredivši svoj rad kao sociološko-istorijsku studiju napisanu da bude „kritika monumentalne komunističke istorije, ali i kao protivstav novoj 'monumentalnoj antititoističkoj istoriji'“(str.22). Polazeći od Marksovog načela da ljudi stvaraju vlastitu istoriju, ali ne pod okolnostima koje su sami izabrali, Kuljić pokušava da u Titovoj aktivnosti prepozna „vreme i uslove koji su ga određivali i meru u kojoj ih je on oblikovao ili bio njihov zatočnik“(11). Namera je, pri tom, da očuva relativno celovitu sliku Tita, svestan svih rizika „koje nosi poduhvat ove vrste“(26), napominjući kako „ocena uloge uticajnih vladara mora biti diferencirana i višeslojna, sazdana na sintezi pogleda iz različitih vremenskih perspektiva, opredeljena, ali natpartijska, koja će uvek voditi računa o 'zarobljenosti' ličnosti epohom, ali i njenom probojnom potencijalu“(493).

Klasifikujući vladare na revolucionare (razaraju stare i stvaraju nove strukture), (1) velike birokrate (deluju u senci moćnih struktura, racionalizujući ih i učvršćujući ih) (2) i reformatore (stvaraju manevarski prostor za izbor između alternativa koje nameću strukture), Kuljić svrstava Tita u ove treće (sa Kromvelom, Milošem Obrenovićem Mihailom Gorbačovom). U okviru socijalizma, Tito sa Hruščovom, Dubčekom i Deng Hsiaopingom spada u „krug značajnijih neterorističkih reformatora socijalizma“(494), a najprikladnija sociološka formula za obleležavanje Titove vlasti, prema Kuljiću, jeste - autoritarna modernizacija. Konstatujući da je Titova vlast ostvarila krupne modernizacijske pomake u prosvećivanju, laicizaciji, industrijalizaciji, urbanizaciji, rastu standarda, otvaranju prema svetu, društvenoj pokretljivosti, s tim da je u Titovoj starosti „modernizacija postupno blokirana ustrajajavanjem na krutoj kadrovskoj upravi i presudnom monopolu partije nad ključnim segmentima državne organizacije“(90), Kuljić u završnoj rečenici studije ocenjuje, uz jedno relativizujuće „izgleda“, da će Titovo „ne uvek odmereno lično vladanje ostati u senci prikazanog modernizacijskog učinka“ (512).

Stabilnost Titove Jugoslavije počivala je na „bipolarnom svetu, evropskoj bezbednosti... internacionalističkom marksizmu i nadnacionalnom kultu vođe“(245). Tito je osetio duh vremena i stvorio „relativno čvrstu, snažnu i uglednu državu“(501). Određujući Tita (među 11 srpskih i hrvatskih političara 20. veka) kao nadnacionalnog komunističkog federalistu, (3) (234-235), Kuljić smatra da je Titova Jugoslavija bila „savez istorijskih (etničkih) i političkih nacija (bez istorije), a počivala je na uverenju da se političkim nacijama (Makedoncima, Muslimanima i Jugoslovenima) može ublažiti napetost između istorijskih nacija“(238). Temelji druge Jugoslavije bili su komunistička internacionalistička ideologija, federacija ravnopravnih naroda, jednopartijski režim i svetovna nadnacionalna harizma razuma partije i njenog vođe (236). Kuljić, takođe, smatra da su harizma Tita i harizma SKJ bile ključne integrativne sile Jugoslavije (106), a da su „društveno vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju pod nadzorom vladajuće partije, kao i partijska kontrola vojske, policije, činovništva, obrazovanja i propagande realna osnova Titove vlasti“(185).

Ako je, međutim, Tito imao „snažno razvijen osećaj za državu i njeno jedinstvo“(254) i na Jugoslaviju gledao kao na „lično životno delo i bio neobično zainteresovan za njeno očuvanje“(208), kako je došlo do toga da se Jugoslavija raspadne, i to u krvi, samo deceniju posle njegove smrti. Kuljić navodi mišljenje nekada šnjeg visokog srpskog komunističkog funkcionera Dušana Čkrebića prema kome je Tito kada je zašao u godine bio zaokupljen „iskušenjima pred kojima će biti zemlja nakon njegove smrti, strepeći da ni SKJ ni JNA neće očuvati Jugoslaviju“ i da je izlaz video u spuštanju suvereniteta na republike, a delom i na pokrajine, čime bi bila sačuvana neka vrsta „meke federacije sa elementima konfederalizma“(254). Slovenija i Hrvatska ne bi imale razloga za seperatizam „dok bi ekonomija spajala federalne jedinice“(254).

Uzrok raspada Jugoslavije Kuljić vidi u „napetosti između krutog federalizma SR Srbije, konfederalne zamisli bosanskog i makedonskog rukovodstva i separatizma Hrvatske i Slovenije“(241). Ne zanemarujući uticaj spoljnog faktora, odlučno tvrdi da su „za ratno rasulo Jugoslavije svakako najodgovornije republičke elite vlasti 1990/91“(296). Kuljić, pri tom, ne odbacuje Titovu posrednu odgovornost, jer Jugoslaviju „nije učinio dovoljno otpornom na teške potrese nakon svoje smrti“ i što nije „naročito u starosti, bio na visini ranijeg vizionarstva“, ali, smatra Kuljić, „za okolnost što prostor zapadnog Balkana nije izdržao naglu promenu političke kulture okruženja ponajmanje je Tito odgovoran“(296).

Pisac ovih redova primećuje pak da je - ukoliko se uopšte može govoriti o Titovom vizionarstvu, a pre bi se moglo govoriti o vizionarstvu za jednu upotrebu - problem Titove Jugoslavije bio u njenoj nedemokratskoj i jednopartijskoj prirodi. Stav Tita i komunista bio je da bi uvođenje višepartijskog sistema aktiviralo nacionalizme i dovelo do raspada Jugoslavije. Ovo se u praksi pokazalo kao tačno. Nameće se stoga pitanje da li je, zapravo, Jugoslavija jedino i bila moguća kao autoritarna država. Odnosno, kako je Tito mislio, da „bez vodeće uloge partije jugoslovenski prostor nije moguće držati u državnom obliku“ (84). Poka zalo se da z bog međunacionalnih suprotstavljenosti Titova Jugoslavija nije ni bila u stanju da izdrži iskušenje istinskog višepartizma i demokratije. (4) Možda bi to bilo jedino moguće da je stvorena jugoslovenska nacija? Kralj Aleksandar je krenuo ovim putem, ali je ubijen pet godina pošto je uveo diktaturu, tako da će zauvek ostati nepoznato dokle bi stigao. Tito je imao šansu da pomoću nadnacionalne komunističke ideologije i modernizacije društva počne da stvara jugoslovensku naciju , ali to nije učinio. (5) Jugoslovensko državno jedinstvo vezivao je za socijalistički put razvoja, a lično nadnacionalno osećanje za boljševički internacionalizam (482). Jugoslovenstvo je za Tita, kako je dobro primetila jedna istoričarka, predstavljalo odanost komunizmu i jugoslovenskoj državi. Kada je komunizam propao, nestala je i Titova Jugoslavija. Tito, jednostavno, nije mogao ni da pretpostavi da socijalizam, Sovjetski savez, komunističke partije na vlasti, marksizam kao ideologija mogu da nestanu. Zbog toga je njegovo „vizionarstvo“ i njegovo životno delo, prema mišljenju pisca ovog prikaza, bilo samo za jednokratnu upotrebu. U toj su jednokratnoj tvorevini skoro poluvekovnog trajanja mnogi živeli dobro i često se u prisećanju naročito kod običnih ljudi zaboravlja na „autoritarnost režima, a pamti se društvena sigurnost“(469), ali račun koji je na kraju stigao bio je krvav.

U uvodu knjige Kuljić ocenjuje da „Tito nije bio upropastitelj, nego vešt državnik koji je i grešio“(25). Posle ovakve, u suštini, blagonaklone ocene, ne iznenađuje kritika koju Kuljić upućuje srpskoj istoriografiji koja je „od glorifikacije 'najvećeg sina naših naroda' preko noći prešla na demonizaciju 'kumrovačkog dželata'“(457). Draža Mihailović je u našim srednjoškolskim udžbenicima iz 2002. godine izjednačen sa Titom kao borac protiv fašizma, što prema Kuljiću predstavlja način bez premca da se u oslobodilačkoj kulturi sećanja potkopa Titova harizma (451). I Titova nacionalna politika je u savremenoj srpskoj, kako kaže Kuljić, renacionalizovanoj istoriografiji i kolektivnom pamćenju rastumačena kao antisrpska (216). A Tito, iznosi Kuljić, nije mrzeo Srbe niti je bio odbojan prema njima, ali, budući da je formiran pod uticajem Kominterne, imao je „strah od nacionalizma najbrojnije nacije“(484). Zbog toga je jedinstvo države „jačao slabljenjem srpske hegemonije (stvaranjem autonomnih pokrajina)“, ali i „prihvatanjem u osnovi austrougarske teritorijalne formacije BiH, a hrvatski corpus separatum slabio proglašenjem Srba za konstitutivni narod u SR Hrvatskoj“(238). Osvrćući se na ove Kuljićeve zaključke, može se primetiti da su za takav sistem Srbi smatrali da im uzima previše, Hrvati da im daje premalo i mogao je da funkcioniše samo zahvaljujući Titovom ugledu i moći. To se uostalom pokazalo posle njegove smrti kada su jugoslovenske republike počele sve više da se ponašaju kao države, sa finalom koji je poznat.

U Kuljićevoj studiji složene strukture, u 12 poglavlja data je slojevita analiza vremena u kome je Tito živeo i delovao, njegovog lika, uloge i učinka vladavine, različitih pogleda na Tita posle njegove smrti i raspada Jugoslavije i različitog objektivnog značaja njegova vladavine za narode bivše Jugoslavije. (6) Kuljić u posebnom poglavlju upoređuje Miloša Obrenovića, Nikolu Pašića i Tita, te tri, kako kaže: „ključne ličnosti u istoriji Srbije i Jugoslavije 19. i 20. veka“(69). Iako „u različitoj meri suvereni (Miloš je bio vazalni sultanov knez, Pašić je kao šef partije i vlade bio podređen kraljevima, a Tito je bio šef partije i suverene države), svi su bili neobično moćni, autoritarni i ugledni“(71). Isto tako „sva trojica su ispoljila izuzetni politički realizam i sposobnost procene odnosa snaga“(77), ali „uprkos krupnim učincima, sve tri ličnosti ostale su zarobljenici svoje epohe bez dovoljno kritičnosti u sagledavanju prevaziđenosti nekih ključnih načela svoje vlasti“(89). Miloš Obrenović, smatra Kuljić, „nije uviđao da je uvođenje kapitalizma 1835. godine osudilo osmanski kneževski patrimonijalizam na propast, Pašić se nije mogao prilagoditi vladavini u višenacionalnoj državi niti shvatiti suštinu modernog federalizma, a Tito se uprkos odvajanju od Staljina teško oslobađao krutog boljševizma“(73).

U poglavlju Intelektualci o Titu - tri pristupa, Kuljić na primerima Miroslava Krleže, Dobrice Ćosića i Milovana Đilasa prikazuje odnos „jugoslovenske stvaralačke inteligencije prema Titu u fazi neprikosnovenosti njegove harizme i nakon njene kastracije“(422). Krležino veličanje Tita, prema Kuljiću, izvire iz „levičarske tradicije hrvatskog jugoslovenstva s početka veka, Ćosićeva kritika je deo šire struje koja je glavnu smetnju srpskom nacionalnom interesu videla u 'opasnoj jugoslovenskoj zabludi', a Đilasova diferencirana ocena Tita izrasla je iz anacionalne kritike boljševizma“(424). Krleža je povodom 60-og Titovog rođendana kao njegove glavne zasluge naveo: dizanje proleterskog ustanka, čišćenje zemlje od tuđina, vraćanje domovini otetog mora, ostrva i gradova, oslobođenje naroda od klasnog izrabljivanja, polaganje temelja socijalizma i dizanje zemlje iz zaostalosti (428). U nekrologu povodom Titove smrti Krleža je napisao da je Tito „idealni barjaktar kantovske zamisli svjetskog mira“(430). Kuljić ocenjuje da su Krležina gledanja na Tita „istorična i prilično realna, jer je uočio modernizacijski i kosmopolitski učinak jedinstvene socijalističke države na Balkanu“(432).

Što se Ćosića tiče, Kuljić kaže da do sredine 1960-ih on u pohvalama Titu nije mnogo zaostajao za Krležom (432), a da je „piščev zaokret od glorifikacije ka demonizaciji Josipa Broza dovršen krajem osamdesetih godina“(435). Kuljić, pored ostalog, navodi Ćosićevu ocenu iz 1992. godine da je titoizam istorijski, civilizacijski i politički primitivizam i da je Tito svetski varalica, staljinista, tiranin i vlastoljubac, hedonista, okrutni i pokvareni demagog, ignorant i karijerista (435). Kuljić komentariše da su Ćosićeve ocene „emotivno i vrednosno obojene jednostrane kvalifikacije i osude“(435) i da su „njegova neistorična gledišta primer plitke demonizacije koja je znatno ispod nivoa Đilasove diferencirane i razvijene ocene“(442). Kuljić izdvaja Đilasov zaključak kako je Tito bio političar značajnih dometa i dostignuća unutar komunističkog pokreta, ali i krupnih nezaboravnih i nepopravljivih promašaja na širem demokratskom i ljudskom planu, zatim da je bio rasipnik, ali ne i svirep; da je bio sav u jugoslovenskoj realnosti, trudeći se da odbrani i učvrsti Jugoslaviju kao nezavisnu državu. Glavna unazađujuća Titova komponenta bila je u privrženosti lenjinističkoj ideologiji, autokratskoj vlasti i monopolskoj partiji (439-440). Ovo poglavlje Kuljić završava rečima da je „Krležina glorifikacija Tita složenija od Ćosićeve demonizacije i, uz Đilasovu diferenciranu ocenu, može biti zanimljivo svedočanstvo o odnosu savremenika - intelektualaca prema najznačajnijem balkanskom vladaru 20. veka“(445).

Kuljić Titovu vladavinu i učinak, u najširem smislu, ocenjuje pozitivno. Tito je modernizator, državnik, mudar, pronicljiv i elastičan političar, najznačajniji balkanski vladar 20. veka. Ukoliko bismo hteli da potražimo glavni razlog pozitivne ocene Titove vladavine, našli bismo ga, prema Kuljiću, u uspešno sprovedenoj modernizaciji. Autoritarni način vladavine ostao je u senci modernizacijskog učinka. Tito je tako autoritarni modernizator sa naglaskom na ovo drugo. Kuljić insistira na modernizaciji, jer se „istorijska funkcija režima sastoji u podsticanju ili sprečavanju... razvoja shvaćenog kroz dimenzije modernizacije i progresa“(27). A modernizacija obuhvata „razvoj tehnologije, prevlast industrijske nad agrarnom proizvodnjom, ateizaciju i prosvećivanje, pojačanu društvenu pokretljivost, uklanjanje lokalnih regionalizama i kosmopolitizaciju, rast društvenog standarda, pojačano učešće širih društvenih grupa u politici i otvorenije regrutovanje političke elite... uklanjanje nacionalnih i konfesionalnih barijera, pojačana saradnja i nekonfliktno nadnacionalno samopoimanje“(384). Na drugome mestu ovome su dodati i jačanje zakonitosti i podela vlasti (28).

Komentarišući komponente modernizacije koje Kuljić navodi, moglo bi se primetiti da u Titovoj Jugoslaviji one ili nisu ostvarene (podela vlasti), ostvarene su donekle (rast društvenog standarda, razvoj tehnologije, ateizacija, društvena pokretljivost, jačanje zakonitosti, uklanjanje lokalnih regionalizama, kosmopolitizacija), u značajnoj meri (prevlast industrijske nad agrarnom proizvodnjom), manipulativno (pojačano učešće širih društvenih grupa u politici i otvorenije regrutovanje političke elite), privremeno i nedovoljno (prosvećivanje, uklanjanje nacionalnih i konfesionalnih barijera, pojačana saradnja i nekonfliktno nadnacionalno samopoimanje). I ako prihvatimo da je autoritrani način vladavine bio potreban u početku, on je kasnije postao smetnja, pa je doveo u pitanje rezultate koji su donekle ostvareni, a na kraju i opstanak Jugoslavije. Ukoliko već nije uočena neophodnost stvaranja jugoslovenske (nad)nacije kao faktora očuvanja države, postavlja se pitanje zašto praktično nije ni pokušano da se u skladu sa komunističkim idealima, uz modernizaciju, stvara i novi, bolji čovek. Možda bi, tada, nešto od Jugoslavije i ostalo. Mogli bismo, stoga, obrnuti Kuljićev zaključak, na početku ovog prikaza italikom citiran, i reći da će prikazani modernizacijski učinak ostati u senci ličnog načina Titove vladavine, tj. nesposobnosti da se Jugoslavija osposobi za postojanje i van socijalizma.

U moru svakakvih knjiga, Kuljićeva studija o Titu i pored spornih konstatacija koje sadrži, objektivno jeste doprinos rasvetljavanju vladavine velikog državnika ništavnog dela, kako ga neko nazva. No, knjiga o Titu još nije napisana.

Fusnote:

1. Aleksandar Makedonski, Julije Cezar, Petar Veliki, Napoleon Bonaparta, Lenjin.

2. Luj XIV, Franc Jozef I, Leonid Brežnjev.

3. kralj Aleksandar Karađorđević i Pašić su, tako, velikosrpski konzervativni unitaristi, Ranković je komunistički centralistički federalist, Milošević je komunistički nacionalistički federalist, Bakarić je federativni policentrični komunist, a Tuđman konzervativni secesionistički šovinist.

4. isto važi i za kraljevinu SHS i Jugoslaviju. Kralju Aleksandru su u njegovoj nameri stvaranja jugoslovenske nacije smetale političke snage koje su drugačije mislile pa je uveo diktaturu.

5. prema popisu iz 1961. godine bilo je skoro 320 hiljada Jugoslovena, što je moglo da bude sasvim dovoljna osnova za dalje povećanje njihovog broja, pomoću odgovarajuće politike, pa bi i njihov broj sigurno bio veći od blizu milion i dvesta hiljada koliko je Jugoslovena bilo prema popisu iz 1981., godinu dana posle Titove smrti. Time bi olakšao i pravac kojim bi trebalo da idu njegovi naslednici na vlasti. Tito, međutim, nije bio za stvaranje Jugoslovena, čak ni kao političke nacije.

6. Spisak literature i izvora koje Kuljić u knjizi navodi zaista je reprezentativan za ovu temu.