Mario Brudar

Beogradska kritička inteligencija u svom vremenu

Jasna Dragović-Soso: ‘Spasioci nacije' – Intelektualna opozicija Srbije i oživljavanje nacionalizma, Fabrika knjiga, Beograd, 2004

„Istoričari ne samo da mogu da se bave ‘istorijom sadašnjice' nego to i moraju da čine“-

J.Dragović-Soso

Manje upućeni čitalac mogao bi iz naslova knjige da pomisli kako je u Srbiji postojala nekakva politička organizacija Intelektualna opozicija Srbije i da je njena uloga u oživljavanju nacionalizma u Srbiji tema ove knjige. Već posle prvih stranica shvatiće, međutim, da je ovo delo, u stvari, kratka istorija beogradske antititoističke kritičke inteligencije u vreme komunističke vladavine u Srbiji i Jugoslaviji. Nejasnoća u naslovu upućuje na činjenicu da su 'Spasioci nacije' prevod sa engleskog originala, i da nedoumice ne bi bilo da je Serbia's Intellectual Opposition prevedeno kao intelektualna opozicija u Srbiji ili srpska intelektualna opozicija. Ili pak da je autorka u naslovu upotrebila prepoznatljivi termin - beogradska kritička inteligencija, koji, inače, sinonimski koristi u svome delu. (1) Jer, Beograd jeste bio sedište kritičke intelektualne misli i aktivnosti prema režimu u Srbiji i Jugoslaviji u vreme komunizma. Ali, eto, takve se stvari dešavaju, kada naučnici srpskog porekla odu u inostranstvo i tamo grade univerzitetsku karijeru stvarajući na engleskom jeziku, pa se njihove knjige prevode na srpski jezik.

Sa druge strane, možda ova knjiga ne bi ni nastala da Jasna Dragović-Soso nije otišla u Englesku i tamo bila u mogućnosti da sa prostorne distance proučava našu savremenu (dojučerašnju) istoriju. I „prateći putanju intelektualne opozicije u Srbiji od 1960-ih” kako sama kaže, i pokušavajući da objasni „kako je došlo do toga da nacionalističke preokupacije zasene sve druge aspekte njenog političkog programa” (str.19), napisala praktično prvu studiju o beogradskoj kritičkoj inteligenciji u periodu komunističke vladavine.

Autorka sasvim prikladno pod pojmom beogradska kritička inteligencija smatra „veliku i raznorodnu grupu intelektualaca disidenata”. Uočava, međutim, da disidentstvo u komunističkoj Jugoslaviji ima „neodređenu i složenu prirodu”. Polazeći od, prema Šaron Zubin, tri uslova za disidenstvo: javne akcije, kritike postojećih uslova uz odbijanje da im se povinuje i administrativnog okruženja, koje suzbija manjinsko mišljenje, Dragović-Soso treći navedeni uslov smatra najvećim kamenom spoticanja u analizi disidenstva (36), što je, prema njoj, u srpskom (jugoslovenskom) slučaju za posledicu imalo da zbog određenog protekcionizma „neki od najpoznatijih kritičkih intelektualaca nisu zatvarani, pa im čak ni tekstovi nisu cenzurisani ukoliko nisu bili otvoreno političke prirode” (38).

Isto tako, autorka zaključuje da je zbog toga što je stavila naciju ispred demokratije i prihvatila Miloševića, beogradska kritička inteligencija izvršila čin ‘izdaje intelektualaca' (prema definiciji Žilijena Bende) „čija se samoodređena društvena uloga zasniva na odbrani univerzalnih principa” (19), i koji ne smeju dozvoliti da budu zavedeni partikularističkom ideologijom kao što je nacionalizam u konkretnom slučaju.

Primenjujući strukturno-kontekstualni pristup u traženju odgovora na pitanje „zašto su se srpski intelektualci okrenuli nacionalizmu”, (2) pristup koji se zasniva na usredsređivanju na političke, ideološke, društvene i ekonomske prilike u kojima su srpski intelektualci delovali, Jasna Dragović-Soso ističe tri uzajamno povezana činioca: opštu sistemsku krizu i jačanje centrifugalnih tendencija unutar komunističkog rukovodstva nakon Titove smrti, aktuelizovanje kosovskog pitanja posle albanskih demonstracija 1981. godine i međusobne odnose srpske i slovenačke kritičke inteligencije.

Prvi činilac, najsloženiji za predstavljanje i objašnjenje, „podstakao je sveobuhvatno preispitivanje istorijskog iskustva Jugoslavije u krugovima inteligencije”, što je u srpskom slučaju dovelo do preispitivanja zvanične istoriografije o Drugom svetskom ratu i poratnom razvoju Jugoslavije pod vlašću KPJ. Raspad Jugoslavije 1941. godine, masovno istrebljenje Srba u NDH i komunističko rešenje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji postale su dominantne teme za srpske intelektualce. Način na koji su ove teme obrađivane doveo je do stava o srpskom narodu kao žrtvi komunističke zavere, „izdaji drugih jugoslovenskih nacija, o ‘genocidu' i ‘sudbinskoj' viktimizaciji” Srba (31). Krenulo je 1981. godine knjigom Vladimira Dedijera Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita koja je podstakla „mnoštvo pisaca i naučnika u Srbiji na radikalnu ponovnu procenu prošlosti jugoslovenske Komunističke partije”(127). Preispitivanje prošlosti odnosilo se na tri teme: brutalnost komunista u borbi protiv domaćih protivnika u toku rata i 1948. godine, odluke komunističkog rukovodstva koje su postavile temelje posleratne Jugoslavije i, kao treće, na predratne borbe unutarpartijskih frakcija, odnose sa Kominternom i pristup nacionalnom pitanju. Tako je, npr., u intervjuu časopisu Theoria iz 1982. godine akademik i nekadašnji praksisovac i novolevičar Ljubomir Tadić ustvrdio da je rukovodstvo KPJ ostvarilo politiku Kominterne o nacionalnom pitanju u tada „postojećem političkom sistemu”, da bi nekoliko godina kasnije, u Književnim novinama od 15.09.1988., izneo stav da je stvaranje nacionalnih država bio „glavni cilj i program revolucionarne strategije KPJ”, a izgradnja socijalizma „više sporedan, akcesoran element” (137). Usledile su 1985. godine, iz oblasti istoriografije, monografija Veselina Đuretića Saveznici i jugoslovenska ratna drama , „najradikalnija nova ocena Drugog svetskog rata i proskribovanih četnika” - kako navodi Dragović-Soso, i Knjiga o Kosovu Dimitrija Bogdanovića koja „pokušala da kombinacijom istorijskih i moralnih argumenata opravda pravo koje Srbi polažu na Kosovo”(196).

Od književnih dela, autorka ‘Spacilaca nacije' posebno navodi Tren Antonija Isakovića iz 1982. godine (kao preokret u pogledu na 1948.) i, iz iste godine, Nož Vuka Draškovića i Anatemu Vojislava Lubarde, kao i dramu Golubnjača Jovana Radulovića iz 1983. godine, dela kojima su njihovi tvorci otvorili „temu srpskog iskustva u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj”(160). Tu su i Istočnice Ljubomira Simovića iz 1983. godine, zbirka pesama u kojoj je prvi put osporeno „prikazivanje poraženih četnika isključivo kao izdajnika i kolaboracionista” (155), zatim, roman Slobodana Selenića Očevi i oci (1985.) koji je „predstavljao rehabilitaciju stare srpske buržoazije i njenih liberalnih demokratskih vrednosti” (150) i Knjiga o Milutinu (1985.) Danka Popovića o srpskoj grešci stvaranja Jugoslavije. (3) Problem stradanja Srba u NDH, koji su u svojim delima otvorili pojedini srpski pisci, doveo je i do otvaranja pitanja broja srpskih i žrtava drugih jugoslovenskih naroda u Drugom svetskom ratu i, naročito, u Jasenovcu. Broj poginulih u Jugoslaviji je od početka bio preteran (1,7 miliona žrtava) i dala ga je jugoslovenska vlast međunarodnim komisijama za reparacije posle rata, što je „dovelo do spekulacija koje su lako provocirale nacionalističke argumente i srpskih i hrvatskih intelektualaca” (165). Autorka poimence pominje studije Vladimira Žerjavića, Bogoljuba Kočovića kao i podatke koje su iznosili Franjo Tuđman, Vladimir Dedijer i Velimir Terzić. Zaključuje da su „Tuđman i drugi hrvatski nacionalisti pokušavali da umanje brojke i značaj ustaškog istrebljivanja Srba, kako bi skinuli ljagu sa svog projekta hrvatske nezavisnosti”, dok su „njihovi srpski pandani činili upravo suprotno… i tako pothranjivali nacionalističke predstave o viktimizaciji Srba” (169). (4)

Posebna priča je Dobrica Ćosić koji je od početka 1970-ih bio „centralna ličnost najvećeg broja aktivnosti beogradske inteligencije”(69), centralna ličnost „alternativne političke platforme” (73) i intelektualac „čija je vizija srpske nacionalne sudbine u dvadesetom veku… postala dominantna u posttitovskoj eri”(69). Ćosić je, počev od 1969. godine, sa mesta predsednika Srpske književne zadruge, uspevši da okupi „različite pojedince koji su imali malo toga zajedničkog”, počeo da stvara „novu koaliciju koja je podržala njegovu nacionalnu platformu ‘kulturnog i duhovnog' jedinstva, ‘bez obzira na postojeće republičke ili državne granice'” (74) i koja će tokom 1980-ih prerasti u širi nacionalni pokret među srpskim intelektualcima i krajem osamdesetih završiti u Miloševićevom zagrljaju. I Ćosićev razvojni put od Jugoslovena do Srbina bio je paradigmatičan „za kasniju transformaciju mnogih njegovih savremenika”(69). (5) Govoreći o Čosiću kao književniku J. Dragović-Soso ističe da „niko kao on nije znao da tako majstorski satka priču o veličini i oholosti Srbije, njenom mučeništvu u ratu i naivnoj veri u ‘bratstvo' južnoslovenskih naroda, njenoj neprestanoj borbi za ‘oslobođenje i ujedinjenje' i njenom pogrešnom zalaganju za zajedničku jugoslovensku državu” (140). Dobrici Ćosiću kao središnjoj ličnosti beogradske kritičke inteligencije posvećeno je u knjizi i najviše prostora - od toga u kontinuitetu od 69. do 75. i od 140. do 150. stranice.

Ćosićevo ime je bilo povezivano i sa nastankom nacrta Memoranduma SANU „verovatno najčešće citiranog teksta o savremenom srpskom nacionalizmu i u bivšoj Jugoslaviji i u inostranstvu” u kome su mnogi „videli ‘ratni plan', program za stvaranje ‘Velike Srbije'… podstrek na ‘etničko čišćenje'” (260). Iako, po svoj prilici, Ćosić nije direktno učestvovao u pisanju, Memorandum je bio nadahnut njegovim idejama. Ovaj dokument u kome je, kako tvrdi autorka, malo čega novog, predstavlja „repozitorijum raznih elemenata novog srpskog nacionalizma – predstava o srpskom narodu kao istorijskoj žrtvi i o njegovoj ‘sudbini genocida', polaganje nacionalnog prava Srba na Kosovo i duboko osećanje da su ih izdali drugi Jugosloveni” (266). U njemu je prvi put od 1971. godine postavljeno pitanje Srba u Hrvatskoj, ali „ovoga puta mnogo snažnije i radikalnije” (264) i prvi put je u njemu kao krivac za loš položaj Srba i Srbije unutar federacije izričito pomenuta slovenačko-hrvatska koalicija. Dokument, međutim, ne sadrži zahteve za promenom granica ili etničkim čišćenjem, već se zalaže za reformu Jugoslavije i „ponovnu centralizaciju radi ostvarivanja srpskog nacionalnog cilja – svi Srbi u jednoj državi”(280-281). Reforma zemlje ne obuhvata, pri tom, uvođenje višepartijskog sistema već stvaranje demokratskog socijalizma i uvođenje nepartijskog pluralizma. Nacionalizam Memoranduma, prema J. Dragović-Soso, prevashodno je u „ekstremističkom jeziku koji koristi za opis položaja Srba i u teoriji zavere na koju se oslanja da bi taj položaj objasnio” (265). Primećuje, ne bez ironije, da „bez obzira na ‘demokratski' i ‘jugoslovenski' okvir ovog dokumenta, imajući u vidu tvrdnje koje su u njemu iznete, veoma je teško zamisliti zajedničku državu Srba i naroda koji vrše ‘genocid' i kuju zavere da bi ‘potlačili' Srbe” (265).

Autorka se bavi i pozadinom načina na koji je u septembru 1986. godine iznenada i mimo volje svojih autora nedovršeni Memorandum otkriven u Večernjim novostima. Od četiri moguća objašnjenja - da iza svega stoji Stane Dolanc i savezna policija, rukovodstvo Srbije sa Ivanom Stambolićem, partijski šef Srbije S.Milošević ili pak da je reč o individualnom činu ambicioznog novinara Aleksandra Đukanovića - opredeljuje se za ovo poslednje, što je i teza Slavoljuba Đukića, autora, između ostalog, četiri knjige o Miloševiću. S obzirom na veliki trud koji je Dragović-Soso uložila u ovu knjigu i mnoštvo detalja koje iznosi, iznenađuje što nije pokušala da i sama otkrije nešto više o A. Đukanoviću, zadovoljavajući se onime što joj je rekao Đukić - da A. Đukanović nije ni njemu hteo da otkrije motiv, eventualne saučesnike i nalogodavce. U knjizi nema ni podataka o tome šta se dalje događalo sa A. Đukanovićem.

Drugi činilac, aktuelizaciju kosovskog pitanja, najveći deo srpskih kritičkih intelektualaca je, prema autorki, video kao „savršen instrument za suprotstavljanje režimu, kao i pogodan test solidarnosti drugih Jugoslovena sa Srbima” (32). Ona smatra da su kosovsko pitanje beogradski kritički intelektualci počev od 1985. godine iskoristili da srpskoj javnosti ponude alternativnu političku platformu i postanu „de fakto politička opozicija” (176). Okidač je bio stradanje kosovskog Srbina Đorđa Martinovića 1. maja 1985. godine koje je kao centralni simbol kosovskog pitanja objedinjavalo „shvatanje o istorijskom kontinuitetu, strah od demografske pobede Albanaca i predstavu o viktimizaciji Srba”(200). Pomeranje središnjeg polja aktivnosti sa dotadašnje borbe za slobodu izražavanja na Kosovo i posebno način na koji je to učinjeno, udaljio je kritičku inteligenciju od „njenih liberalnih, univerzalističkih težnji i usmerio ka užem nacionalističkom programu” (176). Preuveličavajući stradanja Srba i prejakom retorikom o kolektivnoj krivici Albanaca za genocid nad Srbima, kritički intelektualci su onemogućili „bilo kakav iskren kompromis” smatrajući da se kosovsko pitanje može rešiti „samo pod uslovom da se ponovo uspostavi kontrola Srbije nad Pokrajinom” (176). A trebalo je, prema J. Dragović-Soso, da kosovsko pitanje „upotrebi za proširenje svoje borbe za ljudska i građanska prava i unapredi uspostavljanje demokratije kao sistema koji omogućava nenasilno regulisanje etničkih razlika” (32). Time je beogradska intelektualna opozicija (izuzimajući „šačicu” onih koji su otvoreno protestovali zbog represije nad Albancima) kao i „njihovi albanski pandani koji su zahtevali svoju Republiku (čitaj državu) Kosovo, otkrivali sopstvenu nesposobnost da se odvoje od titoističke prakse teritorijalnog rešenja za probleme ljudskih i manjinskih prava i ‘modela etničke dominacije'” (177).

I dok se za prvi činilac - koji je, prema autorki, doprineo okretanju srpskih intelektualaca nacionalizmu - može reći da je, u velikoj meri, dobro postavljen i obrazložen, u vezi sa upotrebom Kosova u nacionalističke svrhe (kao drugim činiocem) može se polemisati. Ukoliko se i prihvati predočeni način na koji je beogradska kritička inteligencija postupala i autorkin sud da su na pitanju Kosova i Metohije srpski kritički intelektualci postali de fakto politička opozicija, ono što J. Dragović-Soso nudi kao ispravnu alternativu (šta je trebalo uraditi) jeste diskutabilno. Tu se zapravo pokazuje da nisu uvek dovoljni istorijski izvori i svedočenja učesnika, već da je potrebno, za sveobuhvatni sud o nekom istorijskom i društvenom događaju imati i lično iskustvo učesnika i(li) svedoka. Kosovski događaji od 1980-ih i njihova refleksija u Beogradu, Srbiji i Jugoslaviji trebalo je da budu i lično doživljeni. Da je to bio primer i u njenom slučaju, Dragović-Soso bi uvidela da je zalaganje za „iskren kompromis” i „nenasilno regulisanje etničkih razlika” u rešavanju kosovskog pitanja bilo nemoguće, upravo imajući u vidu političke, ideološke, društvene i ekonomske prilike, ali i socio-psihološki kontekst stanja u tadašnjoj Srbiji i Jugoslaviji. Jer, Kosovo i Metohija kao viševekovni srpsko-albanski problem u svojoj srži ima prevlast nad teritorijom. Imajući u vidu nerazvijenost iskustva građanskog i modernog (u odnosu na nacionalno i tradicionalno) u srpskom društvu, a posebno u albanskom, svaki pokušaj popuštanja bio bi realno u okviru svakog naroda posebno shvaćen kao izdajstvo, jer bi se u praksi sveo na prepuštanje Kosova drugoj strani. Popuštanje jedne strane, isto tako, bilo bi od druge strane shvaćeno kao slabost, a ne kao demokratičnost i spremnost za dogovor. Sve to je odlično osetio Dobrica Ćosić, pa je još krajem 1960-ih kao rešenje predložio podelu Kosova i Metohije, što je i po mišljenju pisca ovih redova, jedino, dugoročno gledano, prihvatljivo i pravedno rešenje. Ukratko, dati istorijsko-civilizacijski kontekst nije dopuštao drugačiji pristup kosovskom pitanju nego da jedna strana pobedi ili da se Kosovo, možda bez rata, podeli. Pošto su i jedna i druga strana htele celo Kosovo za sebe, sukob je bio neizbežan. Srpskim kritičkim intelektualcima stoga se može jedino zameriti što nisu u drugoj polovini 1980-ih podržali Ćosićevu ideju o podeli kada je to bio mogući kompromis. Kada se Milošević učvrstio na vlasti, ova opcija više nije bila moguća. Priroda njegove vladavine bila je da ne popušta dok god to ne mora. A kada je bio prinuđen, onda je već bilo kasno.

Treći činilac , međusobne odnose srpske i slovenačke kritičke inteligencije, naročito u drugoj polovini 1980-ih, Dragović-Soso određuje, s jedne strane, kao insistiranje Srba na ponovnoj centralizaciji i nacionalnom jedinstvu u Jugoslaviji, koje je, istovremeno, jačalo strahove Slovenaca od gubitka suvereniteta, a sa druge strane kao slovenačko odbijanje svake obaveze prema jugoslovenskoj državi (računajući i stav prema kosovskom pitanju i reformi saveznih ustanova), koje je pak jačalo predstave kod Srba o slovenačkoj izdaji. Ne samo srpski kritički intelektualci, već i najšira srpska javnost ponašanje Slovenaca, prevashodno u vezi sa Kosovom, shvatila je kao izdaju prijatelja i onih kojima su Srbi pomogli u Drugom svetskom ratu. Za razliku od odnosa sa hrvatskim intelektualcima koji su stvorili ili se priključili tzv. maspoku, (6) odnosi sa slovenačkom kritičkom inteligencijom bili su dobri do otprilike polovine 1980-ih. Navodeći niz primera zajedničkog delovanja (peticije protiv verbalnog delikta, podrška pesniku Gojku Đogu, izvođenje Radulovićeve „Golubnjače ” u mariborskom pozorištu itd.) autorka kao „poslednji istinski zajednički poduhvat ” ističe slučaj „ beogradske šestorice” 1984. godine. Otvorena neslaganja počela su već naredne godine na 9. kongresu Saveza književnika Jugoslavije, da bi kulminirala, ali sada već na međunacionalnoj ravni, slovenačkim skupom podrške kosovskim Albancima početkom 1989. godine. Dragović-Soso ne postavlja pitanje da li je srpsko-slovenački spor mogao biti izbegnut, ali dobro fokusira osnovni problem spora: pitanje Jugoslavije. Srpski kritički intelektualci i najveći deo naroda rešenje srpskog pitanja videli su u Jugoslaviji, a Slovenci rešenje svog pitanja van nje. Sada se naravno može samo nagađati šta bi bilo da su srpski intelektualci tada zastupali ideju nezavisne Srbije, nametnuli se kao politički faktor u Srbiji i tražili podršku za ostvarenje te ideje među velikim silama. Slovencima nisu smetali Srbi ili Srbija, kako primećuje autorka knjige, već Jugoslavija, a Srbi su, iz svojih razloga, čuvali Jugoslaviju. Stvoren je začarani krug iz koga je izlaz, pokazalo se, vodio u krvavi raspad Jugoslavije.

Autorka ‘Spasilaca nacije' uočava i još jednu bitnu razliku između, kako ističe, srpskog i slovenačkog slučaja: „ Iako su obe ‘homogenizacije' bile pretežno nacionalističke, slovenačka odbrana suvereniteta išla je ruku podruku sa jasnim opredeljenjem za stvaranje demokratskih političkih institucija u republici. Nasuprot tome, srpska nacionalna mobilizacija bile je pretežno usmerena ka ličnosti Slobodana Miloševića…” (317). I zaista, srpska kritička inteligencija je u najvećoj meri stala u početku iza Miloševića, „ u kratkovidoj zabludi da demokratija može da sačeka dok se nacionalno pitanje ne reši” (34). Glavni razlog za približavanje intelektualne opozicije i Miloševića Dragović-Soso vidi u „njegovom udvaranju nekim najistaknutijim disidentima, prihvatanju nacionalnog programa kritičke inteligencije i... angažovanju da ispravi ‘očiglednu nepravdu' u vezi sa ustavnim položajem Srbije” (34). Milošević je ovo savezništvo iskoristio da se učvrsti na vlasti, a kada su „sredinom 1989. godine nekadašnji disidenti shvatili da su napravili grešku i vratili se svojoj borbi za sistemske promene, bilo je suviše kasno” (302). (7) Beogradska kritička inteligencija podelila se i bila među osnivačima novonastalih partija: Demokratske stranke, Srpskog pokreta obnove i UJDI-ja (Saveza reformskih snaga), ali i Miloševićeve Socijalističke partije Srbije. Neki nisu ušli ni u jednu partiju. Jasna Dragović-Soso ispravno zaključuje da je već 1991. godine bilo jasno da „nije ostvaren nijedan od ciljeva nekadašnje kritičke inteligencije – ni demokratija, ni nacionalno jedinstvo” (365).

Bez želje da se ublaži uloga beogradske kritičke inteligencije u oživljavanju srpskog nacionalizma i nađe razumevanje za njeno pristajanje uz Miloševića na kraju 1980-ih godina, mora da se primeti kako autorka ‘Spasilaca nacije' prenebregava da su kritički intelektualci u Srbiji bili ipak ljudi od krvi i mesa i da koristi pojam intelektualca postavivši lestvicu previše visoko - idealistički čak - kao „ moralne savesti društva i pravih predstavnika svog naroda” (303), odnosno onih čija je uloga odbrana univerzalnih principa(19). S druge strane, ne određuje dovoljno jasno šta podrazumeva pod nacionalizmom. U jednoj fusnoti (br.79) za izraz nacionalist, misleći pri tom na jedan broj srpskih intelektualaca, stoji da ga koristi kako bi označila „ pojedince koji su u svom političkom aktivizmu bili prvenstveno zaokupljeni idejom o srpskom nacionalnom jedinstvu i državnosti” (65). Govori i o specifičnoj vrsti nacionalizma srpske kritičke inteligencije u posttitovskom periodu koji je bio neusaglasiv s demokratskim opredeljenjem „jer su rešenje koja je predlagao bila zasnovana na ekstremnim predstavama o viktimizaciji, konceptu ‘genocida' i teorije zavere, što je onemogućavalo dogovaranje i kompromise neophodne za svaki demokratski proces”(29). Ovde se nameće pitanje, sa kim su to srpski kritički intelektualci intelektualci sve i da nisu otišli putem nacionalizma mogli da prave kompromis? Sa hrvatskim, slovenačkim i kosovoalbanskim, koji su se isto tako beskomporomisno nacionalistički zalagali za nezavisnost svojih republika i pokrajine? U sukobu nacionalizama, videli smo, nema kompromisa već se ide do kraja, pa dokle se stigne. A stiže se do nečeg što prelazi granice racionalnog pristupa, dovodeći do nedovoljnosti naučnog objašnjenja.

No, ne ulazeći dalje u ova pitanja na koja je na svoj način pokušala da odgovori Jasna Dragović-Soso, mora se primetiti jedan drugi kvalitet ‘Spasilaca nacije', a taj je da je ovo veoma važna knjiga o istoriji beogradske kritičke inteligencije posle Drugog svetskog rata. I jedina za sada. Sadrži obilje vešto ukomponovnaih i dobro i sažeto komentarisanih poznatih događaja i učesnika, zatim one koji su već manje ili više već prepušteni zaboravu, do nekih pojedinosti koje su do sada bile poznate tek manjem broju ljudi. Od disidentskih početaka Milovana Đilasa (posle Đilasovog pada 1954. godine, navodi autorka, iz partije su isključena samo dvadeset tri člana), preko studentskih demonstracija iz 1968. i crnog talasa u kniževnosti i filmu, rasprave o ustavnim amandmanima na pravnom fakultetu 1971., uvođenja kriterijuma moralno-političke podobnosti za zaposlenje 1973. godine, raznih peticija, otvorenih pisama, pokretanja slobodnog univerziteta, do suđenja Gojku Đogu ( „Zahtev za oslobađanje pesnika je... okupio ‘nacionaliste', ‘nove levičare' i ‘liberale'”) (8), osnivanja Odbora za odbranu slobode stvaralaštva (1982) i drugih odbora, tekstova u Književnim novinama („najvažniji časopis kritičke inteligencije ”), Bele knjige CK SK Hrvatske (1984.), protestnih večeri u Udruženju književnika Srbije i skupova u SANU (dve značajne „institucionalne baze... za aktivnost kritičke inteligencije”), Pisama srpskom prijatelju Tarasa Kermaunera Dobrici Ćosiću (1987) i otvorenog pisma Milovana Danojlića Slobodanu Miloševiću (1989) u kome mu ovaj istaknuti pripadnik beogradske kritičke inteligencije odaje priznanje rečima: „Udahnuo si život srpskoj duši”. Ko se još seća feljtona Od liberalizma do Đilasa u NIN-u (1974.), pokušaja uvođenja zajedničkog obrazovnog jezgra za srednje škole u Jugoslaviji (1982.), polemike Matvejević-Ćosić iz aprila 1984. godine povodom pozorišne predstave Kolubarska bitka, sukob Vasilije Krestić-Drago Roksandić na Filozofskom fakultetu, posle koga je ovaj drugi „ bio prinuđen da ode” sa mesta predavača i tako dalje.

Upravo zbog zaista očigledno velikog truda koji je Dragović-Soso uložila, prava je šteta da nije učinjen još mali dodatni napor i napravljen spisak svih događaja koji su obeležili temu i period o kome knjiga govori, ako ni zbog čega drugog (a takav spisak bi i sam po sebi bio dragocen), zbog lakšeg snalaženja čitalaca. Nedostaje i indeks imena, što može da bude zamerka upućena i izdavaču.

Ove nedostatke, donekle, nadoknađuje dobra strukturiranost knjige, što se može uočiti već iz prvog pogleda na pregled sadržaja. Iako se sa pojedinim stavovima Jasne Dragović-Soso sigurno neće svi složiti, uostalom to je slučaj i sa piscem ovog prikaza, studija ‘Spasioci nacije' jeste u svakom slučaju značajno (domaće?) istoriografsko delo koje je, možda i nenamerno, prevazišlo prvobitni razlog (određen samim naslovom) zbog koga je nastalo. (16.01.2007.)

Fusnote:

1. Termin kritička inteligencija (intelektualci) više od termina intelektualna opozicija odgovara onome što su u Beogradu činili književnici, naučnici, umetnici i drugi intelektualci koji se nisu slagali sa titoističkim režimom u Srbiji i Jugoslaviji. Pojam opozicija podrazumeva, naime, kritičnost i suprotstavljanje, ali, istovremeno, i bolju organizovanost u delovanju i veću odlučnost u nastupu nego što je to sve do druge polovine 1980-ih pokazivala (odnosno bilo joj od strane režima dopušteno da iskaže) kritička inteligencija u Beogradu. Podrazumeva, isto tako, i institucionalizovanost u okviru sistema, a ne zavisnost od volje vlasti, što je kod nas bio slučaj.

2. Autorka navodi (odbacujući ih) još dva pristupa: instrumentalistički i pristup ideološkog kontinuiteta srpskog nacionalizma od početka 20. veka (str.22-26)

3. Studijom Stranački pluralizam ili monizam (1983) Kosta Čavoški i Vojislav Koštunica „poznati liberalni kritičari režima”, prema određenju J.Dragović-Soso, „uveli su novu oblast kritike” analizirajući način „na koji je jugoslovenska Komunistička partija preuzela vlast neposredno posle rata”(131).

4. Srpski istoričar Kosta Nikolić izašao je nedavno sa podartkom od ukupno 530 hiljada žrtava u Jugoslaviji, od čega u Jasenovcu od 110 do 125 hiljada ( Danas,21/24 april 2006. ).

5. Dragović-Soso zapaža da „kao i Čavoški, Tadić (Ljubomir-M.B.) sve do osamdesetih godina nije ustajao u ‘odbranu' srpskog naroda; njegova kritika nacionalizma uvek je bila upućivana sa levičarskih i ‘jugoslovenskih pozicija' ”(138).

6. „odnosi sa hrvatskim disidentima bili (su) u osnovi konfliktni još od provale hrvatskog nacionalizma 1967-1971. godine”, tvrdi Dragović-Soso, ocenjujući značaj hrvatskog maspoka kao prvi događaj u Titovoj Jugoslaviji koji je doveo do nacionalne homogenizacije u jednoj republici „okupljajući partijsko rukovodstvo, intelektualce i šire segmente društva oko istog cilja – stvaranja nacionalne države”(82).

7. Pojedini, kao npr. Dobrica Ćosić, „vodeća ličnost intelektualne opozicije”(347), glasao je za Miloševića na predsedničkim izborima 1990. da bi se posle udaljio od njega slično kao i Antonije Isaković, a Mihailo Marković, Kosta Mihajlović i Brana Crnčević ostali su uz Miloševića do kraja.

8. J.Dragović-Soso beogradske kritičke intelektualce deli na tri grupe, stavljajući nazive pod polunavodnike: ‘nove levičare' (filozofi povezani sa časopisom Praxis i njihovi studenti - M.Marković, Lj.Tadić, M.Životić, S.Stojanović, D.Mićunović itd.), ‘nacionaliste' (B.Mihajlović Mihiz, A.Isaković, M.Bećković, B.Crnčević, T.Mladenović, M.Kapor, Lj.Simović, P.Džadžić, S.Raičković itd.) i ‘liberale' (K. Čavoški, N. Milošević, V.Koštunica, S.Vračar, D.Basta itd).