Časlav D. Koprivica

CRNA GORA IZMEĐU RAZUMA, SILE I MORALA: ILI O GENEZI (NE)SMJENjIVOSTI NEUSPJEŠNE VLASTI

1. Uzroci i razlozi “podgoričkog proljeća”

Radikalni i, kako će se pokazati, dalekosežni zaokret kursa crnogorskih vlasti započeo je 1997, dakle negdje na vremenskoj sredokraći između bosanskohercegovačkog Dejtona i “Milosrdnog anđela” s proljeća 1999. Glavni razlozi koji su tada navođeni bijahu: zaštita crnogorskih interesa i nastojanje da se demokratizuje crnogorska vlast i crnogorsko društvo. Što se tiče prvog razloga, on je u određenoj mjeri zaista imao svoju opravdanost. Nije tajna da su od 1991. godine bili rijetki trenuci kada su se odnosi između crnogorskog i srbijanskog rukovodstva – nezavisno od zvanično-medijskog privida – mogli nazvati idealnima. Crnogorsko rukovodstvo je često bilo dovođeno u situaciju da mu se iz Beograda “saopštava” njegovo mišljenje i strategija ili da čak naknadno doznaje šta je već učinjeno i čemu treba da se prikloni. Treba se sjetiti za crnogorsko rukovodstvo bolne epizode kada su srbijanske vlasti (u liku Slobodana Miloševića) pred stranim zvaničnicima prale ruke od dubrovačke operacije prebacujući krivicu na zvaničnu Podgoricu i na generalitet JNA. Operacija indukovane hiperinflacije iz 1993. takođe nije smišljana u Podgorici, ali su je građani Crne Gore i te kako bolno osjetili.

Kako stoji stvar sa demokratizovanjem Crne Gore nakon 1997? Još od uvođenja višestranačja u SFRJ bile su uočljive, a s protokom vremena i sve izraženije indicije o većem stepenu demokratičnosti crnogorskih vlasti u odnosu na srbijanske, što se moglo prepoznati po stilu vladavine, ali i po odnosu prema opoziciji. Istini za volju, valja napomenuti da je u prvoj polovini devedesetih crnogorsko društvo bilo neuporedivo homogenizovanije u pogledu strateških odluka koje je donijelo savezno rukovodstvo – odbrana država, odnosno zaštita srpskog naroda i srpskih interesa izvan granica SRJ. U okolnostima takvog temeljnog konsenzusa, iza kojega su zdušno stajali i crnogorsko rukovodstvo i crnogorski građani (treba se sjetiti plebiscitarne podrške i učešća u vojnim operacijama građana Crne Gore širom nekadašnje Jugoslavije – za razliku od “mobilizacijske golgote” u dobrom dijelu Srbije s jeseni 1991), uticaj opozicije, posebno one koja se protivila odbrani države vojnim sredstvima, bio je zanemarljiv, tako da je omogućavanje njenog pristupa javnom prostoru zapravo samo još više učvršćivalo podršku vladajućem DPS, to jest legitimacioni osnov crnogorske vlade. Za razliku od tada već duboko podijeljene Srbije, Crna Gora je bila veoma jedinstvena – kao, uostalom, i svaki put u svojoj povijesti kada je kao država učestvovala u ratu.

Međutim, sa zaokretom Mila Đukanovića, te preuzimanjem poluga vlasti njegovoga krila DPS, dolazi do dramatične promjene kursa zvanične Podgorice ne samo prema trenutnim srbijanskim vlastima nego i prema (još uvijek otvorenom) srpskom pitanju, a konačno, u posljednjoj fazi, i prema srpskom identitetu Crne Gore. Takav nagli i neočekivani zaokret od sto osamdeset stepeni sa vrha vlasti mnogi Crnogorci, slično kao 1948. godine, niti su mogli niti su htjeli da slijede. Na taj način u Crnoj Gori tek od te kritične 1997. nastaju ozbiljne podjele u stanovništvu, čime se prekida stanje relativne saglasnosti oko najosnovnijih pitanja. U onoj mjeri u kojoj je zaokret bio dramatičan, u toj mjeri je bilo izraženo protivljenje dobroga dijela građana Crne Gore takvoj politici. Štaviše, ako se izbori mogu uzeti kao pokazatelj stavova stanovništva o temeljnim pitanjima, tada se razložno smije pretpostaviti da je na prvim (predsjedničkim) izborima nakon Đukanovićevog zaokreta (januar 1998) većina građana Crne Gore bila protiv takve politike. (Sjetimo se samo, po opštoj saglasnosti ilegalnoga upisivanja za crnogorske prilike ogromnog broja od 15.000 “birača” u biračke spiskove između dva kruga na izborima za predsjednika Crne Gore, zahvaljujući kojem je Milo Đukanović bukvalno preoteo pobjedu.) Od trenutka kada su crnogorske vlasti bile suočene sa ozbiljnim otporom biračkog tijela takvoj politici započinje razvijanje (ili usavršavanje) oruđa i metoda pridobijanja/iznuđivanja podrške građana. Od tada počinje proces razgradnje ne previše ukorijenjenih demokratskih tekovina višestranačja u Crnoj Gori, kada crnogorske vlasti sve izrazitije pribjegavaju manipulativno-autoritarnoj orijentaciji, da bi posljednjih godina, posebno nakon smjene vlasti u Srbiji, stil vladavine u sve znatnijoj mjeri poprimao i brojne odlike ponekad i brutalne totalitarnosti.

Neophodno je istaći da suština, zahvat i domet zaokreta crnogorskih vlasti nije bio jasan od samog početka, i to vjerovatno ne samo stoga što su neke namjere i ciljevi na početku bili prikriveni nego i zato što se strategija zvanične Podgorice mijenjala pod uticajem preinačavanih okolnosti. U tom smislu dovoljno je ilustrativan primjer sa petooktobarskim prevratom kojim je promijenjena vladajuća garnitura u Srbiji. Novoj vlasti je na Zapadu priznat demokratski karakter i ona je pokazivala mnogo manje interesovanja za Crnu Goru, ali i mnogo manje sposobnosti i spremnosti da se miješa u njene prilike. U tom trenutku je, sledstveno onome što je do 2000. navođeno kao razlog otklona od Beograda, trebalo da nestane svaki razlog otpora crnogorskih vlasti zvaničnom Beogradu. Međutim, reakcija je bila upravo suprotna: zvanična Podgorica je povećala svoje apetite i ambicije, što je cio poduhvat navodne “zaštite crnogorskih interesa” učinilo iz osnova sumnjivim.

Jedan od vjerovatnih činilaca koji je doprinio zaokretu crnogorskih vlasti bili su i nezvanični kontakti sa zapadnim zvaničnicima koji su Crnu Goru stavili pred izbor: ili nastavak pritisaka, prijetnji, a konačno i rata – u slučaju daljeg solidarisanja sa Srbijom (ali i Republikom Srpskom) – ili značajna politička, finansijska, propagandna (a eventualno možda i vojna) pomoć Zapada – u slučaju zaokreta i saradnje na rušenju tadašnjih srbijanskih i saveznih vlasti. Kada je jednom odabrana druga mogućnost, crnogorske vlasti su, i zbog neminovnosti koju takav izbor nosi, ali i zbog vlastitog neiskustva u “igrama” sa najozbiljnijim akterima međunarodnih odnosa, došle u situaciju da služe kao puka adresa za isporučivanje naloga za najrazličitije akcije čija je svrha bila kompromitovanje, delegitimisanje i ugrožavanje beogradskih vlasti. Smije se prepostaviti da su crnogorske vlasti od samog početka suprotstavljanja Beogradu bile u dosluhu sa zapadnim elementima (štaviše, vjerovatno se na tako nešto ne bi ni odlučile bez prethodnih ohrabrenja i jasnih jemstava sa te strane), tako da nijednog trenutka nijesu bile u poziciji da djeluju prevashodno, a pogotovo ne isključivo kao autentični zaštitnik ugroženih crnogorskih interesa – u onoj mjeri u kojoj su se oni tada uopšte mogli razlikovati od opštesrpskih.

Međutim, da su pravi razlozi otpora Beogradu bili autoritarni stil vladavine Slobodana Miloševića, koji je često pokazivao premalo uvažavanja za crnogorske vlasti, ili zaštita ekonomskih interesa Crne Gore – distanciranje od Beograda je moglo da se desi kudikamo ranije. Osim toga, neslaganja u pojedinim pitanjima i eventualna javna kritika poteza iz Beograda i preduzimanje odgovarajućih mjera – što je sve moglo biti preduzeto kao legitiman politički čin – nije moralo rezultirati potpunim distanciranjem od Srbije, zamrzavanjem odnosa i pribjegavanjem “hladnoratovskoj” retorici. Iako bi se takođe moglo argumentisati da je zaokretom iz 1997. zvanična Podgorica riješila da se “naplati” za sva “gutanja” i poniženja koja je od 1990. morala da istrpi od srbijanskih vlasti oličenih u Slobodanu Miloševiću (mada je sigurno da je Crna Gora i tada vidjela i nemalih koristi iz življenja pod zajedničkim krovom sa Srbijom) – što je psihološki možda objašnjivo, ali politički zasigurno iracionalno – čini se da se teško može osporavati da je distanciranje od Beograda opcija koja je odabrana u trenutku kada je ocijenjeno da “srpski brod” tone, te da treba napustiti gubitničku stranu.

2. Pragmatičko izumijevanje identiteta

Crnogorske vlasti su od pragmatične odluke usmjerene ka smanjenju pritiska Zapada na Crnu Goru postepeno i konsekventno napravile strateški zaokret čiji je smisao dalekosežni raskid sa tradicionalnim crnogorskim i srpskim identitetom, odnosno raskid sa srpskim identitetom Crne Gore. U konstelaciji u kojoj su se našli nosioc i crnogorske vlasti, i s obzirom na vrednosno-moralne izbore koji su oni bili spremni da učine, tako nešto se (doduše možda ne u tako akutnom obliku) vjerovatno teško moglo izbjeći. Naime, da su crnogorske vlasti samo namjeravale da povuku konsekvencije iz ponekad teško prihvatljivih poteza srbijanskih i saveznih vlasti, ne dovodeći u pitanje ono što se vjekovima podrazumijevalo (dakle, srpski identitet Crne Gore i odatle proističuća obaveza solidarisanja sa ostalim dijelovima srpskoga naroda) – to bi se moglo shvatiti. Međutim, takav kurs bi praktično bio teško održiv stoga što u tom slučaju Crna Gora vjerovatno ne bi dobila nikakve olakšice ili pomoć sa Zapada, dok bi od autoritarnih srbijanskih vlasti, svakako, uslijedio neki oblik sankcija. Crna Gora je, zbog svoje malenosti i ekonomske nerazvijenosti, bila stavljena u situaciju da bira između poslušnosti Beogradu (i kada joj to nije odgovaralo) i saglašavanja sa njim (kada joj je to odgovaralo ili kada je imala drugačije stanovište), sa jedne strane, i bezuslovnog potčinjavanja nalozima sa Zapada usmjerenim ka slabljenju i rušenju vlasti u Beogradu, s druge strane. Iako je to možda bilo moguće, Crnoj Gori, kada je već ušla u aranžmane sa zapadnim silama, nije bilo dozvoljeno da, kritikujući Miloševića, ostane u solidarnom stroju opštesrpskog odupiranja planovima zapadnih sila za Balkan. Crnogorske vlasti su bile navedene (mada ih niko na to nije mogao primorati) da promijene stranu i da počnu da sarađuju sa onima koje su one same do juče smatrale protivnicima ili čak neprijateljima – što se posebno jasno vidjelo za vrijeme agresije 1999.

Kada je 1997. zvanična Podgorica odlučila da se izuzme iz razornog dejstva političko-ekonomsko-vojnog pritiska zapadnih sila na države srpskog naroda, pri tome otpočinjući saradnju sa dojučerašnjim protivnicima, ona je Crnu Goru faktički izvukla iz solidarne opštesrpske zajednice, što je bilo protivno i tradicionalnom crnogorskom identitetu, ali i aktuelnom identetifikacionom obrascu većine tradicionalno pravoslavnih Crnogoraca. U tom trenutku se nije pojavila samo duboka podjela u crnogorskom društvu, već je nastao i jaz između duha prošlosti i tradicionalnog identiteta, sa jedne strane, i tekuće političke orijentacije, sa druge strane. Pošto je taj jaz, posmatrano psihološki-moralno, bio krajnje neprijatan, crnogorske vlasti su odlučile da zbog svojih tekućih pragmatičkih potreba pribjegnu izumijevanju alternativnog (“novog”!) crnogorskog identiteta , koji će biti tumačen ne iz opštesrpske, već iz nesrpske, pa čak i iz antisrpske paradigme. Umjesto da budu izloženi neprijatnim pitanjima o tome da li je Crna Gora takvom orijentacijom odustala od svoje prošlosti i izdala je zarad nekakve sumnjive dobrobiti za današnje naraštaje, crnogorske vlasti su odlučile da uz pomoć dvorskih “nacionalnih” ideologa izvedu ne tek nekakvu reinterpretaciju crnogorske povjesnice, već da počnu ponovo da je pišu, i to tako da ona, za razliku od svojeg izvornog smisla, bude snažno antisrpski intonirana. Time je, neshvatljivo kratkovido, a konačno i sebično, iz prolaznih, pragmatičko- taktičkih razloga načinjen dalekosežni, identitetsko- strateški zaokret. Umjesto da se priznalo da je politički zaokret bio pragmatično motivisan, ali da Crna Gora u osnovi ipak ne želi da dira svoje tradicionalne tekovine, crnogorske vlasti su ušle u opasni, destruktivni proces izumijevanja nove, dukljanske nacije, što je projekat koji zbog nesumnjivog srpskog etničkog i kulturnog identiteta Crnogoraca neizbježno mora biti konstituisan srbomržnjom koja će se nekontrolisano ispoljavati.

Nakon zaokreta u orijentaciji Demokratske partije socijalista, u Crnoj Gori su se počele razmnožavati brojne nacionalne, vjerske, kulturne, svjetonazorne, regionalne i državno-teritorijalne podjele. Nažalost, one nijesu bile tek uzgredna posljedica jednom izvršenog jednokratnog političkog čina, već nešto na čijem su razbuktavanju i upotrebi nosioci vlasti ili njihovi pouzdanici sistematski i brižljivo radili. Slobodno se može kazati da izazivanje podjela, upravljanje njima i njihovo iskorišćavanje predstavlja jedno od pogonskih goriva crnogorske vlasti. Samo zahvaljujući preuzimanju antisrpske retorike u Crnoj Gori, a bogami i njenom originalnom razvijanju, mogla je nastati podjela na “Srbe” i “Crnogorce” (za šta je saodgovorna i opozicija), iako nikada u crnogorskoj povijesti tu nije bilo napetosti, jer se vjekovima posve prirodno podrazumijevalo da su samo neki Srbi i Crnogorci, ali i da su svi Crnogorci van svake sumnje ujedno i Srbi. Umjesto prirodnog, iako u sebi dvojnoga jedinstva između samoidentifikujućih odredaba “Srbin” i “Crnogorac”, vlastodršci su kod građana Crne Gore podstrekavali dihotomnu percepciju ovoga para određenja po kojoj je moguće biti ili Srbin ili Crnogorac, ali nikako i jedno i drugo. Na taj način značenje novoga “crnogorstva”, budući impregniranog antisrpstvom, biva bitno preinačeno, tako da se od kraja devedesetih može govoriti i o promjeni “nacionalne vjere” jednoga dijela Crnogoraca (prve naznake javile su se početkom devedesetih, formiranjem marginalnih separatističkih, antisrpskih stranaka).

Ipak, antisrpska karta neodukljanske propagande nije tek i isključivo strukturno uslovljena neophodnošću ispunjavanja obaveza prema spoljnjim silama, te potrebom naknadnog, navodno načelno-moralnog opravdanja sopstvene gole pragmatičnosti. Čini se da je antisrpska retorika od upotrebnog sredstva u pragmatičke svrhe prerasla u ideološku platformu za razračunavanje ne samo sa onima koji ne žele da prihvate ovakav radikalni zaokret već i sa vlastitim identitetom – u mjeri u kojoj on još uvijek nosi emotivno-psihološke ili činjenično-istorijske tragove srpske autoidentifikacije. Ukoliko se ne pretpostavi da postoji izvjesno interiorizovanje vlastitog ideološkog sredstva kod onih koji ga upotrebljavaju (a koji izvorno, toga se još uvijek dobro sjećamo, nijesu bili antisrpski orijentisani), tada bi se teško moglo objasniti ushićivanje činjenicom srpskoga (a to jest, makar donedavno – i vlastitoga) poraza u posljednjoj dekadi dvadesetoga stoljeća, identifikovanje sa dojučerašnjim neprijateljima i usvajanje njihove retorike koje su se ti isti do juče užasavali, te sistematska razgradnja uporišnih tačaka tradicije i vrijednosnih stožera na kojima je počivao osjećaj vlastitoga dostojanstva. Umjesto da nastoji da ublaži i ograniči štetne posljedice po državu, ali i po osjećaj dostojanstva stanovništva, kao što čine sve vlade djelimično ili posve poraženih država (kao, na primjer, aktuelna srbijanska), crnogorska vlada svjesno (doduše mazohistički) i sistematski radi na kapitalizovanju vlastitog političko-istorijskog poraza .

3. Političari na vlasti: dugovječnost versus uspješnost

No ipak, kako se pored svega ovoga može objasniti uspješno održavanje na vlasti Demokratske partije socijalista i njeno zadobijanje sve veće podrške u biračkom tijelu uprkos ozbiljnoj, doduše sve slabijoj opoziciji u samoj Crnoj Gori? Glavni činilac je, s obzirom na stepen privredne “ uspješnosti” Crne Gore za vrijeme vladavine DPS, upravo ekonomski, što može zvučati paradoksalno. Naime, crnogorske vlasti mogu da od građana Crne Gore iznuđuju glasove za svoje projekte zato što je ekonomsko stanje u njoj toliko loše, a one, pak, nadziru sve ekonomske tokove, tako da se ogroman broj njih bez teškoća može držati u stanju potpune zavisnosti. Kada bi ekonomsko stanje u Crnoj Gori bilo nešto bolje, kada bi umjesto bijede na djelu bira barem oskudica, tada bi mogućnost upotrebe i djelotvornosti takvih mehanizama ucjene bila znatno sužena. Drugim riječima, nepodnošljivost ekonomskog stanja građana Crne Gore, koje je posljedica ekonomske neodrživosti Crne Gore kao samostalne cjeline, povlači sa sobom djelotvorno ucjenjivanje i iznuđivanje podrške dijela biračkoga tijela. Iz toga proističe još jedan paradoks: Crna Gora se može kretati po kursu političkog osamostaljivanja upravo zato što je po svojim privrednim mogućnostima veoma daleko od ekonomske samostalnosti. Naravno, u situaciji kada nemate ekonomsku samostalnost potpuno je iracionalno zahtijevati političku samostalnost – ali to samo sa stajališta interesa države kojom se upravalja, ali nažalost ne i sa stajališta (privatnog) interesa očuvanja vlasti. Dakle, “adut” crnogorskih vlasti za iznuđivanje podrške svojem projektu nezavisne Crne Gore , tako, nije njena ekonomska snaga i održivost , već upravo njena slabost.

Međutim, ako bi se suština podrške crnogorskih građana vladajućoj Demokratskoj partiji socijalista svela samo na strah i ucjenu, teško bi bilo objasniti postojanje srazmjerno ipak velikog broja njenih pristalica koji gorljivo zastupaju zvaničnu politiku. U stvari, pitanje o postojanju, da tako kažemo, iskrene privrženosti politici zvanične Podgorice u ozbiljnom dijelu biračkoga tijela predstavlja svojevrsnu zagonetku ukoliko se uzme u obzir stepen “uspješnosti” njene vladavine, ali i svi brojni i više nego valjano dokumentovani slučajevi koji bi u normalnim okolnostima izazvali trajno kompromitovanje zastupnika te političke opcije (duboka umiješanost u najrazličitije oblike kriminaliteta). Ovdje je, međutim, na djelu fenomen solidarne korupcije birača i vlasti – pri čemu je njen izvor, naravno, upravo sama vlast. Naime, veliki dio biračkog tijela vladajuće stranke pridobile su ekonomskom iznudom, prijetnjama, ucjenama i obećanjima. Na taj način ljudima je trajno narušavan, a zatim i sve više pomjeran prag dostojanstva. Kada se taj korak jednom učini, veoma je teško odustati od njega (recimo pod uticajem novih saznanja) ne samo stoga što time ne bivaju suspendovane okolnosti podređenosti i ucjene koje su dovele do takvog izbora već i zbog psihološke potrebe da se brani svoj (pogrešan) izbor – bez obzira na sve nove okolnosti, uvide i dokaze. Drugim riječima, ona situacija u koju su crnogorski vlastodršci, svojom voljom , sebe doveli (najkasnije) od 1997 – dakle da biraju između pragmatički optimalnog i moralno-istorijski dopustivog – ponavljala se i još uvijek se stalno iznova ponavlja kod crnogorskih građana, istina ne njihovom voljom, već usljed prinude državne sile.

4. Crna Gora i Evropa

Jedan od proklamovanih ciljeva politike crnogorskih vlasti jeste pristupanje “evro-atlantskim integracijama”. Ako “atlantske” integracije ostavimo po strani (jer demokratski standardi koji se postavljaju pred zemlje koje treba da im se priključe nijesu previše visoki – a u nekim slučajevima gotovo da ih uopšte i nema), postavlja se pitanje kako u pogledu svojeg evropskog kursa stoji Crna Gora. Ako se “evropejstvo” posmatra ne po mjeri usklađenosti politike neke zemlje trenutnim briselskim željama, već po usklađenosti sa standardima demokratskih zemalja – Crna Gora je ne samo veoma daleko od njih već čak možda i dalje nego što je po nekim bitnim pokazateljima bila prije desetak godina. Politička praksa crnogorskog režima je antievropska (s obzirom na način vladanja, a posebno što se tiče odnosa prema onim organizacijama i građanima koji su opoziciono orijentisani), ali njega u potonje vrijeme sve više odlikuje i antievropska (tačnije: antibriselska) retorika – i to zbog zalaganja zvaničnog Brisela za očuvanje zajedničke države. Ako je navodni smisao zaokreta Mila Đukanovića od srpsko-jugoslovenskog kursa u drugoj polovini devedesetih bio da se “živi bolje” u “evropskoj Crnoj Gori” ( Nota bene : svojevremeni nazivi programsko-izbornih koalicija predvođenih Demokratskom partijom socijalista glasili su “Da živimo bolje”, odnosno “Koalicija za evropsku Crnu Goru”), tada se baražna vatra po punomoćnim predstavnicima Evropske unije koji se zalažu za očuvanje zajedničke države (Havijera Solanu, na primjer, predstavnici i saradnici crnogorske vlasti nazivaju “unitaristom” i “terazijskim Crnogorcem”, “specijalnim predstavnikom za posebne namjene”), koja ponekad prelazi i u psovački diskurs, sa stanovišta njihovih proklamovanih ciljeva može smatrati ne samo kontraproduktivnom već i autodestruktivnom. Ako je cilj bio da se živi bolje – a živi se sve gore, i ako je cilj bio da se uđe u EU – a ona je i po ispunjenosti demokratskih standarda, ali i po stajalištu zvaničnoga Brisela sve dalje – postavlja se pitanje šta je onda zapravo cilj političkog projekta DPS. Čini se da je jedina stvar koja se može prepoznati kao konstanta zvanične Crne Gore u razdoblju od 1990. do 1997. i onome od 1997. do danas gola činjenica da ista stranka i gotovo u dlaku isti ljudi drže vlast i moć. Možda DPS zaista i jeste “neambiciozna” stranka čiji se “program”, nekako “minimalistički”, svodi na (neizrečenu) maksimu Da vladamo i dalje .

Moguće je, međutim, da se zastupnici crnogorskog otcjepljenja nadaju da će Evropska unija, nakon izvjesnog ustezanja, ipak pristati da prizna realnost “na terenu”, ali to je najvjerovatnije neutemeljeno očekivanje. Prvo, zvaničnici EU sada raspolažu svim negativnim iskustvima kojih nekada nije bilo. Drugo, otcjepljenje Crne Gore bilo bi protivno njihovim interesima zato što je Crna Gora, dugogodišnjom politikom svoje nesmjenjive vlasti, onesposobljena za samostalnu državnost, pa bi se morala dovijati da preživljava na nelegalne načine (kao i do sada), što bi bio izvor nestabilnosti na području bivše Jugoslavije. Zagovornici secesije Crne Gore javno optužuju neke visoke činovnike za naklonost prema Srbiji, ne shvatajući da Evropa zauzdava nezavisnost Crne Gore ne zbog nekakvog posebnog uticaja Srbije ili njene vlade (koji, zanimljivo, izostaje kada je u pitanju Kosmet), već zato što bi joj takva Crna Gora predstavljala samo smetnju i izvor nevolja u regionu.

Osim toga, Evropi je od samog ishoda plebiscita o samostalnosti čak i više stalo da se on obavi po potrebnim standardima – ne tek za volju pukog poštovanja samih standarda, već zato što bi se na taj način obezbijedila regularnost procesa izjašnjavanja, što bi jedino i moglo da spriječi pojavu eventualnih postplebiscitnih nestabilnosti u Crnoj Gori. Dok god kod ključnih političkih činilaca u samoj Crnoj Gori ne postoji konsenzus o plebiscitu – dotle će Evropa smatrati da on može da donese nestabilnost, tako da će zazirati i od njega i od eventualne samostalnosti Crne Gore.

No p lebiscita, moguće je , neće ni biti zato što taj i takav plebiscit , koji bi crnogorske vlasti organizovale mimo volje EU i mimo očekivanih standarda , ne bi imao značajnije ni političke ni pravne posljedice, jer ga niko od relevantnih činilaca ne bi uzeo za ozbiljno , a još manje bi ga priznao . A ako bi crnogorske vlasti pod spoljnjim pritiskom bile primorane da koriguju odgovarajuću pravnu regulativu – pored ostalog i o mogućavanjem legitimnog prava dijela svojih državljana (sa prebivalištem u Srbiji) da na njemu učestvuju (za koje najviši predstavnici crnogorske vlasti, inače, bez ikakvoga ustezanja u svakoj zgodnoj prilici koriste najprizemniji jezik mržnje) – tada bi one mogle pretpostaviti da bi njegov mogući rezultat bio negativan, te ga vjerovatno ne bi ni org a n i zovale.

(18.07.05)