Saša Gajić

Preokret u Srednjoj Aziji

Ponekad se ra zvoj događaja u međunarodnim odnosima odvija gotovo po zakonima fizike. Da svaka jaka akcija proizvodi jaku reakciju možemo da se uverimo u geopolitičkoj „novoj velikoj igri“ u Srednjoj Aziji.

Nekada „meki trbuh“ Sovjetskog Saveza, a danas deo „bliskog susedstva“ Rusije koja pokušava da kontrolišući ovaj prostor obuzda centripetalne sile koje mogu da dezintegrišu i njenu teritoriju, ali i da zadrži energetski monopol, za SAD područje Srednje Azije predstavlja prostor na kome se vrši strateško vojno i ekonomsko uklinjavanje između geopolitičkih takmaca – Rusije, Kine i Irana.

Petnaestogodišnji razvoj „nove velike igre“ doneo je nekoliko preokreta od kojih je, do ovogodišnjeg, onaj koji se desio neposredno nakon 11. septembra bio najveći. Dok su devedesete godine protekle u američkom nastojanju da izvuku srednjeazijske zemlje iz ruskog uticaja i uključe se u eksploataciju energetskog bogatstva ovog područja, te ruskim manje-više uspešnim eskivažama zahvaljujući pre svega nasleđenim vezama sa vladajućim strukturama iz socijalističkog perioda, novi milenijum je doneo naglu promenu ravnoteže u korist politike SAD.

Koristeći povoljnu klimu posle napada od 11. septembra, SAD su u okviru antiterorističke kampanje u Avganistanu razmestile svoje trupe u baze širom Srednje Azije i pojačale svoj uticaj na tamošnje režime. Uspesi „šarenih revolucija“ u Gruziji i Ukrajini proteklih godina, te ovogodišnji prevrat u Kirgiziji (o kome smo pisali u tekstu „Novi talas obojenih revolucija“) stvorili su utisak da će celokupno područje neumitno iskliznuti iz ruku neoporavljene Rusije, i njenog klimavog savezništva sa Kinom, i postati trajno deo američke interesne sfere. Kako se sada jasno može videti, preigravši se u svojim optimističkim aktivnostima vezanim za podršku „šarenim revolucijama“, akteri američke spoljne politike samo su gurnuli preostale post-sovjetske republike nazad u okrilje novoformirane ruske „kontrarevolucionarne“ bezbedonosne arhitekture. Ultimatumi vlada srednjeazijskih država SAD-u da u najskorije vreme evakuišu trupe iz baza na njihovim teritorijama sada jasno pokazuju da se „spoljnopolitičko klatno“ u Srednjoj Aziji ponovo okrenulo na stranu Rusije i njenih saveznika.

Ramsfeldova azijska „turneja“

Upravo ovakav nepovoljan razvoj događaja po politiku SAD bio je razlog što se sekretar odbrane Donald Ramsfeld po drugi put ove godine uputio u posetu Kirgiziji (prvi je bio u aprilu neposredno po padu režima Akajeva), a odatle u turneju po ostalim srednjeazijskim državama. Cilj ove spoljnopolitičke turneje bio je pokušaj da se iskaže neslaganje SAD sa odlukama ovih država datim na samitu Šangajske kooperativne organizacije i ubede predstavnici tamošnjih vlasti da produže rokove za iseljavanje američkog vojnog personala. Naime, kao vojna logistika tupama SAD i njihovih saveznika u Avganistanu, u okolnim državama razmeštene su značajne snage od kojih su najbrojnije one u bazi na krigiškom aerodromu Manas (950 ljudi) u bizini Bišeka.

Za sada je Ramsfeld uspeo samo da odloži iseljavanje trupa do konačne „stabilizacije situacije u Avganistanu“. Ovaj privremeni uspeh (zapravo samo trenutno odlaganje evakuacije) plaćen je krupnim donacijama novoj vlasti u Bišeku za obnavljane opreme i oružja kirgiškoj nacionalnoj gardi, te pomoći u izgradnji vojne infrastrukure. I pored ovakvog balansiranja, nova vlast u Bišeku nalazi se u teškoj situaciji pošto se sa druge strane pojačavaju ruski pritisci da se združene antiterorističke jedinice zemalja ŠOK pridruže postojećim ruskim trupama na aerodromu u Kantu.

U ostalim državama u regionu Ramsfeldova turneja imala je znatno skromniji učinak. Režimi u Dušanbeu i Taškentu ostali su čvrsto pri zahtevu datom na samitu ŠOK-a. Sa ministrom spoljnih poslova Tadžikistana Talbakom Nazarovom i predsednikom Rahmanovom postignuti su samo načelni dogovori o zajedničkim pograničnim akcijama protiv narko-kartela koji se iz Avganistana prebacuju na prostore Tadžikistana, kao i o intenziviranju regionalne trgovine. Suočen sa nepopustljivošću vlasti Uzbekistana, najvažnije zemlje u regionu, ne samo oko iseljavanja američkog vojnog personala već i oko ograničavanja prisustva zapadne koalicije u području Karši-Kanabad, a usled povećanih tenzija u odnosima SAD i Uzbekistana, Ramsfeld je odustao od posete ovoj zemlji.

Uzbečko okretanje leđa SAD-u predstavlja najkrupniji geopolitički zaokret u Srednjoj Aziji od raspada SSSR-a. Do nedavno, američki stratezi su u svim svojim planovima igrali na kartu Uzbekistana kao „regionalnog zapušača“ (termin Z. Bžežinskog) i najvažnijeg partnera, pa su i režimu Islama Karimova zarad geostrateških planova redovno progledavali kroz prste zbog autokratskog načina vladanja i grubog kršenja ljudskih prava. Do ovogodišnjeg zaokreta bilo je primetno približavanje Uzbekistana ka SAD i svim bezbedonosnim zajednicama koje mogu da budu protivteža Zajednici Nezavisnih Država i ruskim projektima u »bliskom susedstvu«. Tako je Uzbekistan postao član međunarodnih organizacija poput Srednjeazijske zajednice, Saveta za ekonomsku kooperaciju, Partnerstva za mir, i GUUAM (Gruzija, Ukrajina, Uzbekistan, Azerbejdžan i Moldavija). Događaji vezani za proletnje krvoproliće u Andijanu, te strah da iza opozicionog delovanja i pripreme „šarene revolucije“ stoje zapadne sile, dovele su do toga da vlada u Taškentu nakon decenije približavanja SAD naglo okrene list.

Uzbekistan nesporno predstavlja najhomogeniju i najaču državu ovog područja. Sa stanovništvom koje broji 24 miliona stanovnika (poređenja radi, Kazahstan ima 15 miliona stanovnika), od čega Rusi čine samo 6% populacije, sa visokim stepenom prirodnog priraštaja, sa brojnim uzbečkim zajednicama u susednim srednjeazijskim državama, sa Taškentom kao najvećim industrijskim i transportnim centrom u području kao i najvažnijim kuturno-istorijskim gradovima (Samarkand, Buhara, Hiva, Kokand, Namangan), Uzbekistan osnovano sebe vidi kao buduću regionalnu silu. Rusija je tokom prethodne decenije vezivala za sebe slabije države u regionu upravo na strahu od potecijalne ekspanzije Uzbekistana. Sada sve ove države zajedno klize nazad u ruski zagrljaj.

Za razliku od susednog Kazahstana, Kirgizije i Tadžikistana, Uzbekistan nema zajedničku granicu ni sa Rusijom, ni sa Kinom. Takođe, Uzbekistan je jedina srednjeazijska republika koja se graniči sa svim drugim republikama u području. Ovaj njen "centralni položaj u Centralnoj Aziji" predstavlja geopolitičku prednost i istorijsku konstantu državnih tvorevina koje su joj prethodile.

Uzbekistan je takođe jedina družava u Srednjoj Aziji koja ima ozbilje oružane snage i sposobnost da izvodi složenije vojne akcije van svoje teritorije. Imajući sve to u vidu, kao i decenijski napor da se usklade interesi Uzbekistana i SAD, sadašnji geopolitički gubitak SAD u »Novoj velikoj igri« teško je samerljiv, pošto sve govori u prilog tome da je povratak ruskih trupa u uzbekistanske baze napuštene nakon raspada SSSR–a na korak od realizacije.

Uzroci preokreta

Izvori u međunarodnim diplomatskim krugovima razmimoliaze se u tvrdnjama ko je bio inicijator saopštenja ŠOK-a pripisujući zasluge čas Putinu, čas Karimovu i kinenskim zvaničnicima. Ono što je sigurno da je ovom geopolitičkom preokretu prethodila višemesečna rusko-kineska inicijativa da se srednjeazijske države distanciraju od Vašingtona.

U prilog rusko-kineske diplomatske ofanzive išle su i činjenice da su srednjeazijske države duboko svesne američkog neuspeha u obuzdavanju šverca droge iz Avganistana, koja se nakon rušenja talibanske vlasti umnogostručila i preplavila okolne države. Deo novca koji obrću narko-karteli preko različitih mudžahedinskih frakcija služi u okolnim državama za finansiranje fundamentalističkih pokreta koji predstavljau jedinu pravu opasnost za tamošnje režime. Sve ovo dovelo je do čvrstog uverenja iskazanog na samitu ŠOK-a da nakon prvih uspeha i obaranja talibana SAD vode „rat protiv terorizma“ čiji je stvarni učinak zapravo mali i koji ne unapređuje regionalnu bezbednost već je naprotiv ugrožava, te da je po novoformirane države celishodnije da se okrenu Rusiji kao svom starom patronu.

Da je Putinov „kontrarevolucionarni“ štab nakon događaja u Andijanu prelomio uzbečko rukovodstvo govore mnogi pokazatelji: dolazak ruskih „spin doktora“ i novinara predvođenih Vjačeslavom Nikonovim i bivšim urednikom „Nezavismaja gazete“ Vitalijem Tertjakovim u Taškent, te koordinacija ruskih medija i medija pod kontrolom srednjeazijskih vlada u prikazivanju događanja u Andijanu kao delu „uvozne“ šarene revolucije. Režimski mediji u Taškentu su nakon geopolitičkog zaokreta naglo pokazali viši nivo kvaliteta u propagandnim nastupima, naročito u senzacionalnim dokumentarnim filmovima koji razobličavaju delatnost dela opozicije i pojedinaca iz nevladinog sektora u pripremanju tamošnje „šarene revolucije“, što se svakako ne može pripisati slučaju. Nakon decenije otvorene rusofobije uzbečka televizija ponovo iskazuje simpatije i zahvalnost Rusiji, te pozitivno ocenjuje sovjetski i carski period i suživot sa Rusima.

Drugi, dublji razlog od ruskog medijskog i diplomatskog delovanja na terenu je činjenica da je početkom godine Kina definitivno napustila svoju skeptičnu i u stvari suštinski neaktivnu politiku ruskog strateškog partnera i počela da se na prostoru Srednje Azije ponaša kao neko ko ulaže velike napore da politika “strateškog trougla“ (Rusije, Kine i Indije), čiji je tvorac i glasnogovrnik bio ruski premijer Jevgenije Primakov, postane stvarnost u bezbednosnoj arhitekturi Evroazije. Ova, poslednjih meseci primetno aktivna uloga samo je ozvaničena u zajedničkoj izjavi ove tri najveće evroazijske države date 2. juna u Vladivostoku. Štaviše, Kina se pokazala predvodnikom u pretvaranju ŠOK-a u međunarodnu organizaciju sposobnu i za bilateralne i multilateralne aktivnosti u pravcu borbe protiv terorizma, gušenja nemira i štita od prodora zapadnih uticaja na srednjeazijsku geostratešku tablu.

ŠOK – nova kontinetalna “Sveta alijansa”

Ulaganjem političke volje, znatnih materijalnih sredstava, formiranjem združenih jedinica za brzu intervenciju, te nuđenjem Indiji, Pakistanu i Iranu mesta posmatrača u organizaciji, ŠOK je na putu da u XXI veku postane čuvar status quo-a u Aziji i tamošnje ravnoteže snaga, imajući sličnu ulogu koju je nakon Napoleonovih ratova u XIX veku u Evropi imala monarhistička “Sveta Alijansa” – da spreči revolucionarni talas i trajno bezbedonosno uveže najveće aktere u međunarodnim odnosima da u nastupaju u okviru zajedničke strategije. Kada i kako je nastala Šangajska kooperativna organizacija?

Osnovana 1996. godine kao regionalna grupa pod imenom "Šangajska petorka", sa postavljenim ciljem saradnje između članova (Rusije, Kine, Tadžikistana, Kirgizije i Kazahstana) po pitanju razgraničenja i demilitarizacije granica, po uspešno obavljenom poslu ova organizacija je fokusirala svoje interesovanje na drugu delatnost. Radilo se suprotstavljanju radikalnom islamizmu, u čemu su do tada zemlje članice imale manje uspeha.

Juna 2001. godine grupi je pristupio Uzbekistan, koji je, mada viđen kao američki strateški partner još od 1995. godine, tokom 2000. godine uvideo da je Rusija jedina od velikih sila koja ima volju da pošalje trupe da se bore za odbranu vlade u Taškentu protiv Islamskog pokreta Uzbekistana. Pristupanjem ove ranije uzdanice proameričke GUUAM – regionalne grupe za borbu protiv terorizma – "Šangajska petorka" je prerasla u Šangajsku kooperativnu organizaciju kojoj je formiran samostalni sekretarijat u Šangaju. Izgledalo je da će neostvareni plan iz Bišeka 1999. godine konačno zaživeti, i da će rusko-kineski kondominijum nad Srednjom Azijom (koga je pratio prvi rusko-kineski bilateralni sporazum u poslednjih pedeset godina) postati trajno stanje, kada se desio 11. septembar i američko "uskakanje" na plato Srednje Azije.

Svesni po njih porazne činjenice da su SAD za pet meseci neposrednog vojnog prisustva u Kaspijskom području učinili više nego ova regionalna grupa za pet godina, rusko-kinesko savezništvo je (nakon što su odnosi Vašingtona i Moskve u zajedničkom "ratu protiv terorizma" počeli da se hlade) odlučilo da uloži sve snage i stvori od Šangajske kooperativne organizacije pravu međunarodnu organizaciju sa širokim spektrom aktivnosti i jakim institucionalnim aparatom. O dimenzijama rusko-kineskog strateškog odgovora na američko vojno širenje moglo je da se sudi tek nakon 7. januara 2002. godine, kada je u Pekingu izvršena transformacija ove međunarodne organizacije u čvrstu regionalnu bezbedonosnu organizaciju sa kapacitetima da izvede zajedničke antiterorističke akcije. Završena je povelja organizacije, osnovan je novi sekretarijat na čijem se čelu nalazi bivši kineski ambasador u Moskvi Žang Deguang sa trogodišnjim mandatom, počela je izgradnja centra združenih snaga u kirgiskom gradu Bišeku. Formirana je služba za integrisanje informacija, a 2003. godine izvedene su planirane vežbe u borbi protiv šverca narkotika, započeta je zajednička izgradnja puteva, inteziviran je rad službi za intervenciju u slučaju elementarnih nepogoda, kao i vežbe združenih graničnih jedinica. Izglasavanjem budžeta, zastave i grba Šangajske kooperativne organizacije, udaren je temelj za održavanje ravnoteže snaga na prostoru Kaspijskog područja. Ovogodišnji događaji na spoljnopolitičkom polju samo pokazuju da je višegodišnji strpljivi rad na približavanju članica počeo da pokazuje prve veće rezultate.

Naravno, nezahvalno je prognozirati koliko će ovo “pomeratnje klatna” u pravcu Rusije i Kine biti trajno. Sigurno je pak da je preigravanjem oko “šarenih revolucija” američka politika izgubila inicijativu i da je na dobrom putu da izgubi i tlo pod nogama, kao i da joj se u skorije vreme neće pružiti povoljna politička, medijska i psihološka prilika da iskoristi situaciju poput one nakon 11. septembra i ponovo uskoči u ovaj geostrateški prostor. S druge strane, rastuća rusko-kineska koalicija pokazuje znake konsolidacije i daljeg jačanja. Drugim rečima, SAD će u budućnosti svoje geopolitičke aspiracije pokušavati da ostvare uz mnogo veći ulo ženi trud , uz mnogo veću cenu, i sa mogo skormnijim učincima, pošto na drugoj strani izrasta jedna mnogo ozbiljnija i jače interesno povezana koalicija nego što je to do pre neku godinu bio slučaj.

(23.08.05)

vidi John Daly '' Shanghai Five' expands to combat Islamic radicals '' Jane's defence, 19.07.2001, www. jane's international security news

U pitanju je sporazum iz juna 2001. godine po imenom " Sporazum o dobrosusedstkim odnosima, prijateljstvu i saradnji" kojim je započela era najboljih odnosa između Rusije i Kine u zadnjih 300 godina. Ugovorom je uvišestručena privredna saradnja, a između ostalog je predviđeno da se godišnje 2000 kineskih oficira školuju u Rusiji, dok je vrednost kupljenog oružja premašila 5 milijardi dolara godišnje

'' Shanghai Cooperation Organization Seeks to Strengthen Anti-Terrorism Component '' ,” EurasiaNet.org , January 8, 2002.