Saša Gajić

GEOPOLITIKA BUDUĆEG IRANSKOG RATA

Istrajnost iranskih vlasti da nastave sa proizvodnjom obogaćenog uranijuma u nuklearnom postrojenju u Natantzu javno iskazana polovinom meseca februara, mada ne predstavlja otvoreno kršenje međunarodnog prava već samo jednostrano voljno odricanje od   privremeno preuzetih obaveza koje je ova država postigla sa EU oktobra 2003. godina, a u stvari odbijanje Teherana da ustukne pred pretnjama vašingtonske administracije i njenih saveznika, svakako predstavlja još jedan korak u pravcu sada već gotovo neizbežnog novog ratnog sukoba na Bliskom Istoku.

Istorijat iranskog nuklearnog programa traje još od kraja 50-tih godina prošlog veka, u vreme   kada je šahov režim bio jedan od najvažnijih partnera SAD u hladnoratovskoj “politici obuzdavanja” (containment policy) sovjetskog bloka, zbog čega je npr. Kisindžer na funkciji državnog sekretara 1975. godine potpisao Memorandum 292 pod imenom “Nuklearna kooperacija SAD i Irana”, a koji je predviđao prodaju opreme za nuklearna postrojenja Iranu u vrednosti od 6 milijardi dolara. Ovaj projekt, otpočet izgradnjom nuklearne centrale u Bušehru koga je sve do izbijanja islamističke revolucije gradila nemačka firma Simens, invazijom iračkih trupa bio je praktično stopiran sve vreme trajanja iračko-iranskog rata.

Tek početkom devedesetih godina prošlog veka Iran je počeo da traži nove inostrane partnere koji bi obnovili započete radove, što nije bilo nimalo lako. Kako su SAD uvele ekonomske sankcije ovoj zemlji, tek 1995. godine Teheran je sklopio sporazum sa Rusijom da se nastave radovi na započetim lokacijama u Bušehru. Nakon medijskih i diplomatskih pritisaka tokom 2002. godine koje su inicirale SAD tvrdnjama da iranski režim pravi postrojenja za izradu nuklearnog arsenala i potpisivanja međunarodnog sporazuma o zabrani proliferacije nuklearnog oružja, čime se Iran obavezao da je isključiva svrha njegovih nuklearnih postrojenja korišćenje ove vrste energije u mirnodopske svrhe, pitanje iranskog nuklearnog programa postalo je centralni problem međunarodnih odnosa na Bliskom i Srednjem Istoku. Zato je u novembru 2004. godine postignut sporazum između predstavnika Irana i EU (Britanije, Nemačke i Francuske) o privremenoj suspenziji programa obogaćivanja uranijuma čime je došlo do “zamrzavanja” spornog procesa. U avgustu prošle godine, Iran je odbacio nove predloge EU (koje su podržale i SAD)   i obnovio rad na obogaćivanju uranijuma, nakon čega je usledila serija optužbi o tajnom programu za izgradnju nuklearnog oružja, premda inspekcije UN nisu našle dokaze koji bi išli u prilog ovim optužbama.

Prkosan “suverenistički” stav režima u Teheranu da istraje u   svojim namerama uprkos “zveckanju oružjem” svakako nije uzrok buduće vojne intervencije zapadnih sila, već samo povod. Čak i da su optužbe za stvaranje nuklearnog oružja osnovane, Iran još dele godine od subjektivnog osećaja bezbednosti koje pruža posedovanje nuklearnih bojevih glava. Stvar je, naravno, u nečemu drugom.

Preuzimajući rizik da bude izložen vazdušnim udarima, politički vrh Islamske Republike Iran svojom nepopustljivošću dobija na prestižu u islamskom svetu. Imajući u vidu da Iran sebe vidi kao baštinika civilizacije stare dva i po milenijuma, da mu se stanovništvo udvostručilo za nešto više od dve decenije, da u procesu modernizacije korača krupnim koracima, a pogotovo u činjenici da sebe vidi kao epicentar   “islamske revolucije”   koja se, što   je malo ko od eksperata   bio u stanju da primeti, iznutra obnavlja, evoluira i iznova legitimiše demokratskim putem, a što predstavlja presedan među istorijama modernih revolucija, ova država se neumitno pretvara u najmoćniju regionalnu silu. Ovakve tendencije zastrašuju i sve više ugrožavaju zapadnjačku kontrolu nad bliskoistočnim resursima energenata, pogotovo ako se uporede sa prespektivama glavnog američkog regionalnog saveznika, Saudijske Arabije. Sa saudijskim stanovništvom koje se povećava 3,5 posto godišnje, sa stagnacijom proizvodnje i padom društvenog bruto proizvoda (8000 dolara per capita) i to pri maksimalnoj napregnutosti u eksploataciji nafte, čak i da se ne gleda na populaciono jačanje šiita na celom Bliskom Istoku, jasno je da će u dogledno vreme Iran biti sila oko koje će se vrteti ne samo istoverni šiiti, već ceo region. Ako bi u budućnosti Iran ili neka druga sila uspostavila kontrolu proizvodnje i izvoza nafte u Mesopotamiji i Arapskom poluostrvu, ne samo da bi time bila moguća manipulacija cenama nafte, već i direktno uslovljavanje Zapada uskraćivanjem preko potrebnih energentata za najrazvijenije privrede sveta. Ratovi na Bliskom i Srednjem Istoku treba da posluže da spreče ovakav razvoj događaja.

Geopolitički položaj Irana

Iranska visoravan predstavlja rodno mesto persijskog kulturno-istorijskog tipa čiji je baštinik savremeni Iran. Zauzimajući centralni položaj između bliskoistočne Mesopotamije i Sredozemlja na zapadu, kavkaske pregrade, Kaspijskog mora i srednjeazijskih stepa na severu, Persijskog Zaliva i arapskih pustutinja na jugu te kontinetalnih planinskih masiva na istoku, prema indijskom potokontinetu, persijski kulturni prostor jedan je od ključnih u istorijskoj dinamici evroazijskog kopna. Iako u užem, makindernovskom smislu, ovo podneblje, zbog usmerenosti vodnog toka i reljefa, predstavlja kontinentalni prostor kompaktniji sa evroazijskim heartlandom nego Rimlandom, sa sopstvenim obalnim pročeljem koji je ne samo “tanko” u svojim dimenzijama   već i zatvoreno Ormuškim tesnacom i time hendikepirano u pristupu otvorenom moru, oblast iranske kulture odlikuje se   pretežnijim   istorijskim participiranjem prema klasičnim zonama Rimlanda na zapadu (Bliski istok i Sredozemlje – tj. “prostor pet mora: Crnog, Sredozemnog, Crvenog, Zaliva, i Kaspijskog mora) i na istoku (indijski potkontinet opkoljen okeanom). Većina geopolitičara zbog istorijske uloge Irana kao “mosta” između ova dva segmetna Rimlanda tretira i ovaj prostor kao deo Rimlanda. Mada je na mapi evroazijskog kopna sličniji položaju Ukrajine kao mosta evropskog Rimlanda i “srca kopna” koje je takođe hendikepirano dvostrukom “bosforsko – dardanelskom” ključaonicom, a potom i gibraltarskom stenom, od izlaska na otvorena mora, i pored navedenih sličnosti sa prostorom nastanka prvih slovenskih državnih tvorevina, iranski prostor, još od   vremena   njegovog zaposedanja od strane indoevropskih stočara iz unutrašnjosti azijskog kopna 1500 godine pre Hrista, pokazuje ne samo da predstavlja “kulturno jezgro” iz koga su kretale ekspanzije u svim pravcima, već i začuđujuću moć samoobnavljanja nakon istorijskih urušavanja i perioda slabosti. Drugim rečima, ne samo da su sa prostora persijskog kulturnog kruga kretale sile ekspanzije prema istoku (indoarijevci, muslimanski prodor na indijski potkontinet) i prema zapadu (Ahamenidi, Sasanidska Persija), pa donekle i prema severnim stepama i Kavkazu, već i procesi samoobnavljanja nakon pokoravanja ovog područja pod spoljnim naletima, kao u slučajevima zaposedanja ovog prostora od strane helenizma (Aleksandrov pohod i parćansko oslobođenje) ili arapskih zavojevača (obnovljena safavidska Persija).

U modernim vremenima Persija je predstavljala deo prostora koji je bio namenjen za obuzdavanje kontinetalne imperijalne moći, prvo Carske Rusije a potom i Sovjetskog Saveza, kao važan deo bliskoistočnog i srednjeazijskog Rimlanda, a kojim   je Velika Britanija kao svetska pomorska sila   čuvala svoje pozicije na otvorenom moru, od sredozemnih moreuza do Indijskog okeana, sprečavajući ruski prodor.

U periodima svetskih ratova, Persija je, i pored proklamovane neutralnosti, morala da trpi konskevence svog geopolitičkog položaja koje je povlačilo uplitanje stranih sila, vojnu intrervenciju, pa i okupaciju. U I Svetskom ratu Persija je tako postala poprište sukoba Nemaca, Rusa i Britanaca, tačnije akcije nemačkih agenta da se digne ustanak među južnim plemenima protiv probritanskih snaga oličenih u “Južnopersijskim pušakama”. Slična situacija se ponovila i u II Svetskom ratu, kada su saveznici podelili Iran na severnu, sovjetsku, i južnu, britansku okupacionu zonu, po uzoru na podelu ovog prostora na interesne sfere zaključenog 1907. između Rusije i Velike Britanije.

Hladnoratovsko razdoblje, sa odmenjivanjem Brtitanije kao svetske pomorske sile Sjedinjenim Državama,   za Iran predstavlja period kontinuiteta njegove uloge dela lanca u pojasu Rimlanda koji služi za obuzdavanje sile iz kontinetalnog masiva, ovog puta sa socijalističkim ideološkim predznakom. Bagdadski pakt iz 1955. godine, a potom i CENTO (nakon puča u Iraku)   bio je samo oblik institucionalizacije kontrole ovog dela Rimlanda kao tampona za sprečavanje sovjetskog prodora ka svetskom moru, a koji je obuhvatao Tursku, Irak, Iran i Pakistan.

Tek je islamska revolucija i svrgavanje šaha iz korena promenila geopolitičku ulogu Irana, koji je, od viševekovnog dela lanca za obuzdavanje ruske moći,   nakon dugog vremena   postao samostalni geopolitički subjekt. Ova nova pozicija Irana usled gotovo decenijskog iscrpljujućeg rata sa Irakom nije došla do punog izražaja sve do devedesetih godina, kada je Iran počeo da prerasta u značajnog regionalnog geopolitičkog igrača. Ono što je u tom smislu zadnjih petnaest godina lako uočljivo je da je Iran u svojim spoljnopolitčkim akcijama bio vođen real-političkim motivima, tako da je, uprkos ideološkim stremljenjima na prostoru Bliskog Istoka u cilju izvoza islamske revolucije i “bacanja” Izraela u Sredozemno more, sklapao saveze sa svima, u skladu sa svojim interesima i suženim manevarskim prostorom uzrokovanim ekonomskim sankcijama SAD. U tom smislu, Iran je uspostavio   savezničku osovinu sa Moskvom pomažući njene stabilizacione napore u “bliskom susedstvu” (na prostoru Kavkaza i Srednje Azije), kao i partnerske odnose sa Kinom i Indijom, dok je sa drugim državama izgrađivao takve oblike saradnje kojim bi se na obostranu korist zaobišle sankcije SAD i njenih saveznika, nikada pri tome ne odustajući od ideoloških ciljeva “islamske revolucije” koje je zbog real-politike često umeo da mudro stavi u drugi plan.

Ratne opcije i ratni ciljevi

Američka vojna prisutnost nakon intervencija u Avganistanu i Iraku, uz već dugotrajno   prisustvo na Arapskom poluostrvu i Zalivu, uz savezničku Tursku, Pakistan i Gruziju (a eventualano i Azerbejdžan), stavlja Iran u situaciju okruženja koja otvara široki spektar za intervenciju kojom bi se “obuzdala” samostalna geopolitička i geoekonomska uloga Irana na prostoru Evroazije, a naročito njen povećani uticaj na šiite širom Bliskog Istoka, u prvom redu na one u za sada mirnom delu južnog Iraka.

U slučaju da se SAD sa svojom vojnom superiornošću odluče samo za uništenje   nuklearnog programa, te vojnih i ekonomskih potencijala Irana   kao “užeg cilja”, usledeće precizni vazdušni udari na izabrane iranske ciljeve u vidu svojevrsne višestruko pojačane vazdušne kampanje nalik onoj koju je iskusila Srbija 1999. godine. Izvedeni iz baza okolnih arapskih zalivskih država i nosača aviona u Zalivu, ciljevi vazdušnih udara biće   iranska “nuklearna infrastuktura”   (nukleari reaktori, postrojenja za pravljenje teške vode i obogaćenog uranijuma) te vojni objekti, u prvom redu oni elitinih jedinica poput “Iranske revolucionarne garde”. Ostvarivi ciljevi ovakve, za sada gotovo izvesne kampanje, su sledeći: dugotrajnim bombardovanjem SAD mogu da uruše i uspore iranski nuklearni program, unazade vojnu, saobraćajnu i ekonomsku infrastrukturu zemlje i vrate je unazad “na stanje sa kraja devedesetih”, ali i to samo pod uslovom da Iran nije izvukao pouke iz izraelskog preventivnog udara na iračke nukelarni program ranih osamdesetih godina te nije disperzovao svoj nukelarni program ili ga preneo na prostore drugih država. U svakom slučaju, pa i onom najuspešnijem po SAD, udari mogu da “vrate vreme unazad” 5-6 godina i podignu što ugled SAD kod država koje strahuju od Irana, što strah ostalih koji sanjaju da krenu iranskim putem.

Ograničeni vazdušni udari imaju i svoje naličje. Oni mogu samo da umanje i uspore, a ne i da ponište narastajuću regionalnu moć Irana koja je ne samo vojna, već i demografska, ekonomska i versko-ideološka. Naprotiv, vazdušni udari će doprineti daljoj homogenizaciji ne samo unutar “revolucionarnog Irana” već širom Bliskog Istoka, gurajući u prvom redu narastajuću šiitsku populaciju u regionu u naručje Teherana, ali i stvarajući kod svih muslimana simpatije i prestiž Irana baziran na antizapadnim   osnovama.

Dugoročni cilj trajnog obuzdavanja moći Irana, uključujući i njegovo “apsorbovanje” u prozapadani pojas Rimlanda, nije moguće izvršiti vazdušnim udarima. Sa druge strane, kopnena vojna intervencija sada je gotovo nemoguća. Prosto, Iran je suviše veliki i geografski nezgodan (lanci planinskih masiva sa brojnim kotlinama, visoravni i polupusutinje), sa brojnim stanovništvom (69 miliona) i masivnom vojskom (320 000 redovne vojske, te milionska regrutna masa) koja doduše ima zastarelo ali brojno konvencionalno naoružanje, da bi se iko sada usudio da izvrši invaziju koja bi iziskivala milionsku napadačku armiju i neizbežne veće gubitke u ljudstvu i tehnici. Sa 150 000 vojnika zaglavljenih u iračkom građanskom ratu, SAD ne smeju da sebi dozvole još jedan, “višestruki” Irak.

Međutim, etnička struktura stanovništva i njen geografski položaj unutar Irana, na duži rok a posle masivne vazdušne intervencije, otvaraju široki spektar mogućnosti zapadnoj alijansi da postepeno ostvari svoje dugoročne ciljeve. Iako nastanjen sa 89% šiita, moderni Iran jedva ima 51% etničkih Iranaca, dok ostatak čine nacionalne manjine (Azeri 24%, Kurdi 7%, Arapi 3%, Baludži 2%). Od izuzetne važnosti je što ove etničke grupe sve odreda žive na obodnim delovima teritorije   Irana (Kurdi i Arapi na zapadu, odnosno duž obale Zaliva, Azeri na severu, a Baludži na jugoistoku, prema Pakistanu) dodirujući se sa matičnim državama ili državama u kojima imaju značajan broj sunarodnika, što može da bude pogodno za pomaganje pograničnih separatističkih pokreta, ali i prostor za perspektive direktnog vojnog ulaska na ove prostore i ograničenu intervenciju, čime bi se iranski etnikum suzbio na centralni deo državnog prostora i odbacio od istorijskih granica dublje u kopno. Separatizam arapskog etnikuma u Kuzistanu i primorskom pojasu (tkz. “Arabistan”), kurdskog etnikuma severno od njega, te azerskog još severnije, prema Kaspijskom moru, lišio bi, u slučaju uspeha “oslobodilačkih” projekata, centralnu vlast energentima najbogatijih prostora sadašnjeg Irana i preoteo joj postojeće naftovode, te odsekao noseći, državotvorni etnikum od participacije u primorskim prostorima Zaliva, a delimično i Kaspijskog mora. Zato nakon vazdušne kampanje najverovatnije sledi “irački scenario iz devedesetih”, a to su stvaranje zone zabranjenog leta i podsticanje regionalnih separtizama po obodu državne teritorije Irana.

Iranska strategija odmazde

Problem   važniji za SAD od samog izvođenja vazdušnih udara po biranim iranskim ciljevima je sprečavanje iranske strategije odmazde, odnosno uzvraćanja udaraca SAD i njenim saveznicima širom regiona. Umešanost Irana u drugu intifadu i finansiranje Hezbolaha u Libanu i Islamskog džihada, daju Iranu mnoštvo potencijanih saboraca na bliskoistočnom bojnom polju, sa perspektivom pronalaženja novih saveznika među islamističkim pokretima.

Glavnu brigu zapadnim stratezima ipak predstavljaju   iranski vojni potencijali za kontraudare, tj. raketne i vazdušne napade na savezničke baze u regionu. Kako Iran   poseduje veći broj raketa “skad”, kineske rakete “C802” za potapanje brodova, kao i modifikovane dalekometne rakete tipa   “Šabaz” u čijem su dometu svi bliskoistočni glavni gradovi, te se već godinama sprema za akcije kontraudara po neprijateljskim vojnim i naftnim postrojenjima kao i zatvaranje Zaliva potapanjem tankera raketnim i podmorničkim udarima, zapadni saveznici moraju sa velikim obzirom da zaštite svoje objekte protivraketnim sistemima.

Osim toga, realna je opasnost da se već u roku od nekoliko nedelja nakon prvih vazdušnih udara aktivira teroristička mreža bombaša - samoubica od   Libana, preko arapskog poluostrva do šiitskih grupa u Avganistanu, pa da u kombinaciji sa raketnim napadima i kontranapadima prisustvujemo novoj, do sada neviđenoj erupciji blisko–srednje–istočnog regionalnog konflikta. U slučaju daljeg zaoštravanja odnosa između iračkih sunita i šiita, a koje bi zdušno podstakle i već poodavno infiltrirane iranske službe, sasvim je realna i mogućnost nove eskalacije građanskog rata na prostoru Iraka, budući da je do sada južni šiitski deo Iraka bio uglavnom miran, želeći da maksimizira sopstvenu dobit usled pada Sadamovog režima koji ga je ugnjetavao. Sada bi se, u zapaljivim okolnostima u regionu usled vazdušnih udara SAD, iranske odmazde i   nasilja između verskih zajednica unutar okupiranog Iraka, sukob   mogao pretvoriti u sveopšti rat svih protiv svih – sunita protiv šiita, Irana protiv zapadnih saveznika, islamista protiv vladajućih režima u regionu, ali i svih islamskih političkih i verskih frakcija protiv Izraela. Do prognoze ovakvih strašnih posledica, deli nas samo jedna dilema: da li i kome ovakav razvoj događaja u stvari odgovara? Ukoliko pogledamo interese (stvarne a ne deklarativne) glavnih regionalnih subjekata, odgovor nam se sam nameće.