Goran Nikolić

KAKO JE EKSPLODIRALO ALBANSKO STANOVNIŠTVO NA KOSOVU I METOHIJI NAKON DRUGOG SVETSKOG RATA

Jedan od glavnih izvora napetosti u srpsko-albanskim odnosima 70-tih i 80-tih godina prošlog veka činile su promene u etničkoj strukturi stanovništva Kosova i Metohije. Do 1981. godine ova je napetost egzistirala u uskim krugovima srpske političke i intelektualne elite da bi se potom, nakom albanskih studentsko-učeničkih demonstracija, sve više širila i krajem 80-tih godina bila postala deo svesti većine Srba.

Redovi koji slede jesu pokušaj da se da odgovor o uzrocima ovih promena.

Pogledaju li se rezultati jugoslovenskih popisa stanovništva obavljenih posle Drugog svetskog rata, uočava se da je jedna od najznačajnijih karakteristika razvoja stanovništva Kosova i Metohije, u ovom periodu, naglo povećanje broja Albanaca. (1) Od 1948 do 1991 godine njihov broj je porastao za 223%, sa 498.242 na 1.607. 690 (vidi tabelu 1). U istom periodu učešće Albanaca u strukturi stanovništva Kosova i Metohije je povećano sa 68,4 % na 82,2% (vidi tabelu 2). (2) Ovo povećanje je tim veće ako se zna da je prilikom popisa stanovništva 1948 godine oko 26.000 Turaka na Kosovu i Metohiji evidentirano kao Albanci, da bi na sledećem popisu stanovništva (1953) ponovo izjasnilo kao Turci. (3) Slično je bilo i kada su u pitanju Muslimani (u smislu nacionalnosti) i Romi.

* Procena Saveznog zavoda za statistiku uradjena na osnovu podataka o prirodnom priraštaju stanovništva i migracijama u prethodnom periodu (1980-1990)

Izvor: Jugoslavija 1918-1988-Statistički godišnjak, Beograd, 1989, str. 42-43;

Statistički godišnjak Jugoslavije za 1992 godinu, Beograd 1992, str. 62-63.

Tabela br. 1: Etnička struktura stanovništva Kosova i Metohije prema popisima iz: 1948, 1953, 1961, 1971, 1981 i 1991 godine.

Izvor: Jugoslavija 1918-1988-Statistički godišnjak, Beograd, 1989, str. 42-43;

Statistički godišnjak Jugoslavije za 1992 godinu, Beograd 1992, str. 62-63.

Tabela br. 2: Etnička struktura stanovništva Kosova i Metohije prema popisima iz: 1948, 1953, 1961, 1971, 1981 i 1991 godine izražena u procentima.

Šezdesetih, sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog veka porast broja Albanaca na Kosovu i Metohiji je imao sve karakteristike populacionog buma. Izmedju popisa stanovništva 1961 i 1971. godine njihov broj se povećao za 42% (sa 646.605 na 916.168) odnosno za 269.563 pripadnika. U sledećem medjupopisnom periodu, 1971-1981 godine, broj Albanaca na Kosovu je povećan za 34% (sa 916.168 na 1.226.736), odnosno za 310.568 pripadnika, a izmedju 1981. i 1991. povećanje je iznosilo 31 % (od 1.226.736 na 1.607.690) ili 380.954. (4)

U istom periodu (1948-1991) na Kosovu je smanjen broj Srba i Crnogoraca, druge odnosno četvrte nacionalne grupe po veličini. Od 1948 do 1961. srpska populacija na Kosovu je imala tendenciju rasta. Broj Srba se u tom periodu povećao sa 171.911 u 1948. na 227.010 u 1961. godini. Od sredine 60-tih godina srpska populacija na Kosovu i Metohiji ima tendenciju pada. Popisom stanovništva iz 1981 godine na Kosovu i Metohiji je evidentirano 209.497 Srba ili za 8,2% manje nego 1971. godine. To smanjivanje se nastavilo i osamdesetih godina pa je popis iz 1991. registrovao 195.300 Srba u južnoj srpskoj pokrajni. Njihovo učešće u strukturi stanovništva Kosova i Metohije je tako u periodu od 1948. do 1991 smanjeno sa 23,6% na 9,9%. (5) Kretanje broja Crnogoraca u ovom periodu (1948-1991) je imalo istu tendenciju te je smanjen njihov broj i učešće u strukturi ukupnog stanovništva. U 1948. godini na Kosovu I Metohiji je evidentirano 28.050, a 1991. 20.045 Crnogoraca. Njihovo učešće u strukturi stanovništva u istom razdoblju je smanjeno sa 3,9% na 1,0% (6). Kretanje broja pripadnika preostale dve značajnije nacionalne grupe na Kosovu – Muslimana i Roma – varirao je od popisa do popisa. Generalno gledajući, njihov broj i učešće u strukturi stanovništva u periodu od 1948.-1991 se znatno povećao. Kod Roma je povećanje iznosilo 381% (sa 11.230 u 1948. na 42.806 u 1991. godini), dok je njihovo učešće u ukupnoj populaciji poraslo sa 1,5% na 2,2%. Povećanje muslimanske populacije je bilo još veće. Njihov broj je 1991. (57.408) bio za 593% veći nego 1948.godine (9.679). Učešće Muslimana u strukturi stanovništva je poraslo sa 1,3% na 2,9%.

Koji su uzroci ovim burnim promenama u strukturi stanovništva Kosova I Metohije, a pre svega glavnom fenomenu – albanskom populacionom bumu?

Razlozi smanjenja broja Srba i Crnogoraca

Kada su Srbi i Crnogorci u pitanju, razloge smanjivanja njihovog broja i učešća u strukturi stanovništva Kosova i Metohije treba tražiti, pre svega, u njihovom iseljavanju na teritoriju uže Srbije. Migracije su bile prisutne tokom čitavog posleratnog perioda, ali su naročito dobile na intenzitetu od sredine 60-tih godina (7). Samo u periodu od 1971. do 1981. godine sa Kosova se na područije uže Srbije iselio 37.631 Srbin i 5.280 Crnogoraca što je predstavljalo 16,5% srpske i 10,7% crnogorske populacije na Kosovu i Metohiji (8). Razloga za ova iseljavanja je više, a treba ih prevasodno tražiti u opštoj atmosferi i političko-pravnom položaju Kosova i Metohije nakon Drugog svetskog rata (privredna i kulturna zaostalost, nepotizam, diskriminacija, proces osamostaljiva pokrajne u odnosu na republiku Srbiju itd.) Vremenom su se Srbi i Crnogorci sve više, najpre brojčano,a onda i politički, počeli osećati manjinom. Iako su Kosovo i Metohija formalno-pravno bilo deo republike Srbije, Srbi i Crnogorci su ga sve manje smatrali delom svoje matične teritorije. Pad Aleksandra Rankovića (1966), proširivanje autonomnih prava pokrajne Kosovo (zapravo faktičko izravnavanje statusa pokrajne sa statusom republike) i generalno potenciranje pozitivne diskriminacije Albanaca samo su ovaj proces ubrzali. U isto vreme srpsko-albanske odnose na Kosovu i Metohiji je pritiskala hipoteka sukoba i “nerešenih računa iz prošlosti”. Rezultat toga su bili manji ili veći, skriveni ili otvoreni konflikti Srba i Albanaca na pojedinačnom i grupnom planu. Priroda komunističkog režima (primat voluntarizma nad pravom) ovu situaciju činila je još težom. Na iseljavanje Srba i Crnogoraca sa Kosova i Metohije delovala je i privlačna snaga Srbije. Privlačni faktori su bili etničke (život sa sunarodnicima), političke (ravnopravnost svih članova zajednice i odsustvo diskriminacije) i ekonomske prirode (veći standard i mogućnost zapošljavanja, jeftinije obradvivo zemljište i placevi za izgradnju kuća).

Kretanja ostalih nealbanaca

Razloge smanjivanja broja Turaka treba tražiti u njihovom iseljavanju u Tursku i u asimilaciji od strane Albanaca i Muslimana. Iseljavanja u Tursku posle Drugog svetskog rata počinju 1953., da bi krajem te decenije dostigle svoj vrhunac. Ona traju i posle, ali su manjeg intenziteta. Kako je postojećim jugoslovenskim propisima samo Turcima bilo dozvoljeno iseljavanje u Tursku, to se i jedan broj Albanaca i Muslimana, zainteresovanih za iseljenje, počeo izjašnjavati kao Turci (9).

Muslimani i Romi su se u periodu nakon Drugog svetskog rata pokazali kao vrlo nepostojani u svom nacionalnom opredeljenju . Uzroke ove nestabilnosti treba tržiti, kako u neizdiferenciranoj nacionalnoj svesti, mimikriji i asimilaciji, tako i u klasifikacionim odredbama jugoslovenskih popisa stanovništva (10).Kulturno i religijski, Muslimani i Romi su na Kosovu i Metohiji bliski sa Albancima pa su mimikrija i asimilacija bile česte. Pretapanje je bilo tim lakše što nijedna od ove dve etničke grupe dugo vremena nije imala jasan etnički identitet. Do celovitijeg uobličavanja njihovog osećanja o pripadnosti posebnoj grupi došlo je tek 70-tih godina prošlog veka i to pre svega zahvaljujući naporu komunističkog režima da ih nacionalno emancipuje.

Populacioni bum kosovsko-metohijskih Albanaca

Šta je uslovilo populacioni bum kosovsko-metohijskih Albanaca?

Uzroci ovog fenomena nalaze se u demografskim procesima unutar albanske populacije na Kosovu i Metohiji – pad stope smrtnosti zu stagnaciju stope radjanja. Statistička gradja daje punu potvrdu ovoj tezi.

Uporede li se podaci o broju živorodjenih sa brojem umrlih jasno se uočava da se proces naglog pada mortaliteta uz stagnaciju i blagi porast nataliteta vremenski poklapa sa procesom albanskog populacionog buma na Kosovu i Metohiji. U periodu od 1955. do 1980. godine stopa smrtnosti je kod kosovsko-metohijske populacije pala sa 18,2 na 5,7 (osoba na 1.000 stanovnika) dok se u isto vreme natalitet smanjio sa 43,6 na 34,2. U ovom periodu je smanjen i broj umrle odojčadi sa 164,0 (na 1.000 rodjenih) u 1955. na 57,7 u 1980. godini (vidi tabelu br. 3) (11).

Izvor: Jugoslavija 1918-1988-Statistički godišnjak , Beograd, 1989, str. 42-43;

Tabela br.3 Broj Živorodjenih, umrlih, i umrle odojčadi na Kosovu i Metohiji u periodu od 1955 do 1980. godine

Ovaj fenomen je u demografiji dobro poznat i najčešće se naziva demografski preokret. On nije nikakva specifičnost kosovsko-metohijskih Albanaca, već je, počev od 18. veka, uočen kod mnogih naroda. Kako je opadanje nataliteta išlo skupa sa ekonomskim razvojem, neki autori su pomenuti fenomen povezivali sa industrijalizacijom pomenutih zemalja (12). No pogrešno bi bilo zaključiti da se radi o automatizmu ove dve pojave. “Industrijalizacija i urbanizacija su previše složeni procesi da bi se mogao utvrditi i precizno meriti njihov neposredni uticaj na porodične promene. Taj uticaj se ne može lako dokazati jer postoje i unutrašnji izvori porodičnih promena” (13)

Izmedju opadanja mortaliteta i opadanja nataliteta uvek postoji jedan vremenski razmak. Pošto se prvo javlja opadanje stope smrtnosti, nastaje izvestan prelazni period koji se naziva demografska tranzicija. Uočeno je da u toku ovog perioda stanovništvo raste mnogo brže nego inače.

U konkretnom slučaju nas je interesovalo nekoliko pitanja: kako je izgledao ovaj fenomen kada je u pitanju albanska populacija na Kosovu i Metohiji, zašto period demografske tranzicije traje toliko dugo i kako se dogodilo da porast broja Albanaca dobije sve karakteristike populacionog buma? Odgovor na ova pitanja nalazi se u politici jugoslovenskih vlasti i osobenostima albanske populacije na pomenutim prostorima.

Shodno svojim ideološkim postulatima, uz koje je uporedo išlo i nastojanje da se sa Kosova i Metohije skine hipoteka privredne zaostalosti, siromaštva, nepismenosti i „velikosrpske hegemonije“, komunistički režim je ulagao velike napore i sredstva u industrijalizaciju, urbanizaciju, podizanje životnog standarda, obrazovnog nivoa i zdravstvene zaštite stanovništva. Ti napori su dali i odgovarajuće rezultate. Na Kosovu i Metohiji je stvorena mreža predškolskih ustanova,osnovnih i srednjih škola, kojom je obuhvaćen veliki deo predškolske i školske populacije. Broj osnovnih škola je 1980. godine bio za 247% veći u odnosu na 1939. (porast sa 258 na 895). Učenička populacija je u istom periodu porasla za 771% (1939.godine je bilo 35.992 učenika, a 1980.- 313.558) (14). Razvoj srednjeg školstva je bio još dinamičniji. Broj srednjih škola se od 1939. do 1980. povećao za 646% (sa 13 na 97). Istovremeno je broj učenika porastao za 1077% (sa 6.846 na 80.591). U Prištini je 1970. godine otvoren univerzitet, a u drugim kosovsko-metohijskim gradovima (Peć, Kosovska Mitrovica i Prizren) više škole i fakulteti. I dok pre Drugog svetskog rata na Kosovu i Metohiji nije bilo visokoškolskih ustanova, 1980. ih je bilo 17.

U posleratnom periodu na Kosovu i Metohiji je dosta učinjeno i po pitanju zdravstvene zaštite. Otvorena su nova porodilišta, ambulante, klinike i bolnice. Iskorenjene su i neke, na ovom područiju tardicionalno, teške bolesti (veliki kašalj, difterija itd.) (15). O razvoju zdravstva u pokrajni najbolje svedoči podatak da je 1950. godine na jednog lekra prosečno dolazilo 18.190 stanovnika, a 30 godina kasnije 1980.-3.112. Zdravstvena preventiva i prosvećivanje imali su stalni karakter. Posebna pažnja je pridavana zdravstvenoj zaštiti dece (16).

Tih godina na Kosovo i Metohiju su se slivala značajnasredstva iz budžeta Federacije (južna srpska pokrajna je dobijala najveći deo sredstava iz saveznog fonda za nerazvijene) što je za posledicu imalo i porast životnog standarda (17). Bolja ishrana, kvalitetniji i prostraniji stanovi, veće mogućnosti za održavanje lične higijene itd. Značajno su uticali na produžavanje životnog veka i smanjenje stope smrtnosti.

Rezultati svih ovih napora bio je, napred pomenuti, pad smrtnosti (odojčadi i odraslih) i porast broja novorodjenih. Na žalost, ovi napori za poboljašanje zdravstvene i socijalne zaštite, prosvete i urbanizacije nisu praćeni delotvornom politikom ekonomskog razvoja. Iako su u privredno podizanje Kosova i Metohije ulagana značajna materijalna sredstva i čak na nivou Federacije osnovan fond za razvoj nerazvijenih, ovi napori nisu dali odgovarajuće rezultate. Stvorena struktura privrede u pokrajni nije bila u stanju da prihvati viškove radne snage. Umesto da glavni akcenat ekonomskog razvoja bude stavljen na radno-intenzivne investicije koje bi otvorile veći broj radnih mesta primat je davan kapitalno intenzivnim investicijama (termoelektrane, rudnici itd.) koje su angažovale velika materijalna sredstva, a davale relativno malo novih radnih mesta.

Privreda tako nije bila u stanju da prihvati ni viškove muške, a kamoli ženske radne snage. Na taj način nije stvorena materijalna osnova za emancipaciju albanske žene.

Ovaj nepotpuni oblik modernizacije svakako ne daje pun odgovor o uzrocima populacionog buma Albanaca u južnoj srpskoj pokrajni. Poznati su primeri da odredjene populacije i bez procesa modernizacije (Urbanizacije, industrijalizacije, podizanja standarda i obrazovnog nivoa itd.) smanjuju natalitet, odnosno planiraju porodicu. U našim krajevima tipičan primer su srpska i vlaška populacija u istočnoj Srbiji. Uslov smanjivanju nataliteta je poznavanje, makar i primitivnih, metoda ograničavanja radjanja, kao i da neki specifični faktori deluju u tom smeru (verske i etničke vrednosti, težnja da se očuva i poveća ekonomska sigurnost itd.) (18).

Kod albanske populacije na Kosovu i Metohiji bilo je drugačije. Smanjivanju nataliteta opirala su etička i religijska shvatanja. Na putu planiranja porodice stajao je postojeći moral, neznanje i predrasude.

Odnos islama prema kontroli radjanja

Muslimanska doktrina (pod kojom se ovde podrazumevaju stavovi zastupljeni u knjigama verskih pisaca i tradiciji) nema apsolutno negativan stav prema kontroli radjanja. „Poznati su stavovi koje iznose neki teolozi (na primer verski cenjeni srednjovekovni teolog Al Rhazzali), a koji dozvoljavaju kontrolu radjanja pod izvesnim uslovima. U vezi sa tim, može se navesti zaključak Muftije od Egipta (vrlo jasan ali i vrlo autoritativan) koji kaže: „Mužu i ženi je dozvoljeno da, zu obostranu saglasnost, primene sve mere u pogledu ulaska semena u uterus, a sa ciljem sprečavanja začeća“. (19) Muslimanska doktrina, sa druge strane, strogo zabranjuje abortus, potpunu sterilizaciju i kontrolu radjanja ukoliko se njoj protivi jedan od supružnika.

Ovi elementi muslimanske doktrine uticali su i utiču na instituciju braka, stavove prema seksualnim odnosima i položaj žene, što je sve imalo i ima za rezultat veći natalitet muslimana u odnosu na pripadnike drugih verskih zajednica. No ovo nisu jedini faktori koji se protive ograničavanju radjanja medju muslimanima. Na njihov natalitet uticali su i utiču „odsustvo asketizma i celibata, rano stupanje u brak, relativno brzo ponovno nalaženje partnera kod lica koja su izgubila bračnog druga ili su razvedena, visok procenat žena reproduktivnog doba u bračnoj zajednici (na osnovu statističkih podataka može se tvrditi da 70% do 80% žena starih od 15 do 44 godine nalazi u bračnoj zajednici), visok procenat analfabetizma,…gotovo potpuno odsustvo hotimične kontrole radjanja i drugo (20). Ovome treba dodati još i to da muslimanski običaji ne zahtevaju produženu apstinenciju posle porodjaja, a razvodi braka i vraćanje žene u kuću roditelja su retka pojava. Nasuprot uobičajenim mišljenjima, institucija poligamije nema većeg uticaja na natalitet muslimana. Broj poligamijskih brakova je kod većine muslimanskih naroda u opadanju, a negde oni nikada i nisu bili široka pojava.

Islamske verske institucije i njihove verske i konfesionalne norme kao i učenja doprineli su formiranju odredjenih shvatanja, običaja i navika kosovsko-metohijskih Albanaca.

Odnos Albanaca prema kontroli radjanja

Tradicionalno albansko društvo ne poznaje gotovo nikako ograničavanje radjanja. Ispitujući odnos Albanaca prema kontroli radjanja jedan autor je, neposredno pred Drugi svetski rat, zapisao: „Abortusi se uopšte ne vrše. To se smatra za veliki greh. Javnost osudjuje abortus. Zapreka za svako preventivno ograničavanje najčešće je u otporu muža koji na taj način želi da ženu priveže uz kuću i učini je vernom. Često je i nepoznavanje sredstava, a i stid da se za njih raspita. Ovde nije bilo abortusa… Nekoliko žena je umrlo, a nije htelo da abortira (21). Odnos Albanaca prema kontroli radjanja se nakon Drugog svetskog rata sporo menjao. Istraživanje, koje je 1970. godine sproveo Centar za demografska istraživanja o fertilitetu i planiranju porodice u SR Srbiji, pokazalo je da medju kosovsko-metohijskim Albancima i dalje preovladavaju tradicionalni pogledi na kontrolu radjanja (22). Rezultati istraživanja govore da albanska žena ima negativan odnos prema planiranju porodice. Na pitanje „Ako ne želite više dece, a zatrudnite, da li će te roditi“ samo je 16,3% žena odgovorilo da bi abortiralo. Uvodjenju abortusa se istovremeno protivilo čak 44,3% žena, dok 26% uopšte nije čulo za njega (23). U velikom broju slučajeva ispitanice su negativan stav prema ograničavanju radjanja pravdale religijskim motivima, što je jasan dokaz o uticaju religije (islama) na svakodnevni život Albanaca. Istraživanje je pokazalo da kod Albanaca gotovo ne postoji razlika u natalitetu izmedju stanovnika sela i grada, što nije zabeleženo ni za jednu drugu populaciju sa područija bivše Jugoslavije (24). Veliku prepreku ograničavanju radjanja kosovsko-metohijskih Albanaca predstavljalo je i neznanje. Gotovo 50% ispitanica je izjavilo da nije čulo ili ne zna ništa o kontracepciji. Broj žena koje su izjavile da ne znaju da se sačuvaju od trudnoće je još veći-čak 60,8% (25).Ovome treba još dodati da je uzorak populacije obuhvaćen ovim istraživanjem bio reprezentativan, što znači da je njime bilo obuhvaćeno i oko 25% Srba i Crnogoraca. Ako se zna da su ove dve populacije u odnosu na Albance imale srazmerno veći procenat gradskog stanovništva, veći broj pismenih, kao i da su imale pozitivniji odnos prema kontroli radjanja, može se pretpostaviti da je situacija, što se kontrole radjanja kosovskih Albanaca tiče, bila još nepovoljnija.

Taj ograničavajući okvir, oličen u spoju predrasuda, neznanja i vere izvirao je i bio deo patrijahalnog sistema u kome kosovsko-metohijski Albanci najvećim delom žive do današnjih dana. Osnovu tog, kao i svih ostalih patrijahalnih sistema, čini velika porodica (zadruga) sa ocem na čelu. Unutar porodice postoji stroga hijerarhija u kojoj se priznaje primat starijih nad mladjima i muškaraca nad ženama. Važnost starešinstva se, kako veli Vera Erlih, odražava i u jeziku: „stariji“ u porodici znači, kao i u administraciji, viši po položaju (26). Ono što je specifičnost albanske porodice u odnosu naslične zajednice na Balkanu jeste stroga odvojenost muškaraca i žena. Taj element porodičnog života Albanaca je proizašao iz spoja patrijahalne strogosti i verskih (islamskih) zahteva. Uporedo sa odvojenošću išla je i stroga potčinjenost žene muškarcu (27).

Deca kao bogatstvo

Kada je natalitet u pitanju treba reći da je jedna od glavnih vrednosti tog sistema shvatanje da deca (brojna) predstavljaju jedno od najvećih bogatstava. „Deca nisu poželjna samo pod izvesnim uslovima nego uvek i po svaku cenu. Nema ništa relativno u toj težnji, nego u njoj ima neki apsolutni, gotovo religijski element“ (28). Pripadnici patrijahalne porodice znaju samo za jedan izvor bogatstva-plodnost. Od žene, kao i od zemlje, oni očekuju plod. Što je plod obimniji to je bolje. Ovakvo shvatanje ima dubokog korena u svakodnevnom životu ovih ljudi. Život u malim autarhičnim zajednicama sa naturalnom privredom nametnuo je potrebu za većim brojem radnika. Tehnike obrade zemljišta bile su primitivne (ralo i volovi) i tražile su dosta “živog rada”. Za porodicu je svaki član bio vredan i za njega je uvek bilo mesta. On je čobanin, ratar, zanatlija…običaj je da se za svako novo dete kaže: „Naći će se i za njega hleba“. Brojna deca su put za smanjivanje fizičkih napora starijih kao i olakšavanje njihovog života. Za decu, snahe i unuke govori se da su „zamena“, „desna ruka“, „krila“ itd. Mnoštvo dece je patrijahalnoj porodici osnova ugleda i moći starijih. „Poštovanje i uvaženost teku uglavnom iz jednog izvora: biti stariji i preuzimati brigu za mlade“ (29). Da bi postali punopravni članovi porodične zajednice, njeni pripadnici sva svoja stremljenja usmeravaju ka deci. Važno je imati porod i podići ga. Ni jedna cena pri tome nije velika, ni jedna prepreka nepremostiva. „Fizički napor poroda I vaspitanja nema važnosti u okolini gde se telesni napor sam po sebi podrazumeva i gde samo snažni ljudi preživljavaju prve godine života. Materijalno zbrinjavanje nije problem za sredinu gde se u kući sve proizvodi i gde deca rano ispomažu…” (30). Ovome treba dodati i da je osećaj solidarnosti medju članovima zajednice velik, čak i kada je pojedinac fizički odvojen od nje. Planiranje porodice i ograničavanje radjanja bilo je tako u suprotnosti sa vrednosnim sistemom kosovsko-metohijskih Albanaca.

Priroda i politika komunističkog režima kao činilac očuvanja tradicionalnog društva na Kosovu

Priroda komunističkog režima je bila jedan od važnih činilaca očuvanja tradicionalnog društva na Kosovu i Metohiji. Uspostavljanje kolektivističkog poretka je imalo za posledicu radikalno ograničavanje, a u izvesnim periodima i potpuno ukidanje tržišta i privatne inicijative. To je zaustavilo prodor individualizma i anuliralo i neka njegova ranija, dosta skromna, dostignuća. Time je praktično zaustavljen i odložen proces transformacije tradicionalnih u gradjanske strukture. Ovome treba dodati da su komunisti nestabilnu političku siuaciju na Kosovu i Metohiji nakon Drugog svetskog rata uspeli da smire uz velike napore i žrtve (gušenje albanskih pobuna) (31). Oslonac režima medju albanskim stanovništvom je bio dosta slab, pa je režim na sve načine nastojao da dobije širu podršku. Albance je trebalo pridobiti iz spoljnopolitičkih (prisni odnosi sa NR Albanijom u prvim poratnim godinama), praktičnih (stabilizacija situacije) i ideoloških razloga (rešavanje albanskog pitanja u duhu “proleterskog internacionalizma” i skidanje hipoteke “velikosrpske hegemonije”). Da bi to ostvarili, komunisti su bili primorani na saradnju sa plemenskim vrhovima. Uvlačeći plemenske poglavare i uglednike u vlast I dajući im privilegije, režim je dobio čvršći oslonac, ali je u uslovima sistema u kome je voluntarizam bio primaran, to takodje uticalo i na konzerviranje postojećeg stanja. Patrijahalne strukture na taj način nisu nisu razgradjivane već su samo prevodjene u ideološke okvire. Razbijanje starih navika, morala I otklanjanje neznanja išlo je sporo.

Okovana patrijahalnim stegama, a bez ekonomske stamostalnosti, albanska žena se vrlo teško emancipovala. Stari poredak se nije lako predavao. Planiranje porodice medju kosovskim Albancima do današnjeg dana nije prihvaćeno kao stil života i stav prema reprodukciji stanovništva.

Fusnote

1. Prvi jugoslovenski popis stanovništva nakon Drugog svetskog rata obavljen je 1948 godine. Nakon toga popisi su obavljani još i 1953, 1961, 1971, 1981 i 1991 godine. Poslednji popis stanovništva, sproveden marta 1991, albanska nacionalna manjina na Kosovu i Metohiji je bojkotovala te će se u ovom članku za Albance za tu godinu koristiti procena Saveznog zavoda za statistiku uradjena na osnovu podataka o prirodnom priraštaju i migracijama u periodu 1981-1991.

2. Jugoslavija 1918-1988-Statistički godišnjak, Beograd, 1989, str. 42-43;

Statistički godišnjak Jugoslavije za 1992 godinu, Beograd 1992, str. 62-63.

3. Prilikom poslednjeg popisa stanovništva Kraljevine Jugoslavije, 1931 godine, na teritoriji današnjeg Kosova i Metohije je 29.000 gradjana koji su izjavilo da za svoj maternji jezik smatraju Turski. Sedamnaest godina kasnije, prilikom prvog popisa stanovništva Jugoslavije nakon Drugog svetskog rata, na Kosovu i Metohiji je evidentirano samo 1.315 gradjana koji su izjavili da pripadaju turskoj nacionalnoj manjini. To praktično znači, ako se računaju demografska kretanja pred, za i nakon Drugog svetskog rata, manjak od oko 26.000 stanovnika turske nacionalnosti. Pet godina kasnije na Kosovu i Metohiji je evidentirano 34.583 stanovnika turske nacionalnosti.

4. Jugoslavija 1918-1988-Statistički godišnjak, Beograd, 1989, str. 48.

5. Ibid str. 48.

6. Ibid str. 48.

7. U periodu izmedju dva svetska rata na Kosovo i Metohiju je naseljeno oko 60.000 kolonista. Najvećim delom su to bili Srbi i Crnogorci ali je bilo i Hrvata, Slovenaca i drugih. U toku Drugog svetskog rata svi ovi kolonisti kao i deo Srba starosedeoca proterani su sa Kosova I Metohije. Smatra se da je ovim egzodusom bilo obuhvaćeno izmedju 70.000 i 100.000 stanovnika današnje južne srpske pokrajne. Jugoslovenske vlasti su nakon Drugog svetskog rata zabranile povratak delu ovih izgnanika. O ovome vidi članak Dimitrija Bogdanovića Kosovo v luči zgodovine albansko-južnoslovenskih odnosov , objavljen u Zborniku Albanci, Cankarjeva Založba, Ljubljana, 1984, str. 83-104.

8. Petrović Ruža: Migracije u Jugoslaviji i etnički aspect, Istraživačko-izdavački centar SSO Srbije, Beograd 1987.

9. Ovome u prilog govori i činjenica da je prilikom popisa stanovništva 1961. godine, više od polovine deklarisanih Turaka navelo da za svoj maternji jezik smatra srpskohrvatski.

10. Muslimani su na popisima stanovništava Druge Jugoslavije različito iskazivani: 1948. kao “neopredeljeni Muslimani”, 1953. kao “neopredeljeni Jugosloveni”, 1961. godine kao “Muslimani (etnička pripadnost)”, 1971. godine kao “Muslimani u smislu narodnosti”, a 1981. i 1991. godine kao Muslmani.

11. Jugoslavija 1918-1988-Statistički godišnjak, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1989, str. 42-43

12. Višejezični demografski rečnik, Institut društvenih nauka, Centar za demografska istraživanja, Beograd 1971, str. 80

13. Marjanović Miloš, Modernizacija i seoska porodica, Zbornik Matice Srpske za društvene nauke, Novi Sad, br.86-87, 1989, Str.110

14. Višejezični demografski rečnik, Institut društvenih nauka, Centar za demografska istraživanja, Beograd 1971, str. 357-361.

15. Statistički godišnjak Kraljevine Jugoslavije za 1939. godinu, Opšta državna statistika, Beograd, 1940.

16. Jugoslavija 1918-1988-Statistički godišnjak, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1989, str. 409-412.

17. Statistički kalendar Jugoslavije-1980, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1980., str.62-65.

18. Dušan Breznik: Demografija, analiza, metodi i modeli , Naučna knjiga, Beograd, 1988, str. 211

19. Sentić Milica i Dušan Breznik: Demografske karakteristike etničkih, religioznih i rasnih grupa, Stanovništvo, Br. 3-4, beograd, 1968, str.162.

20. Ibid. Str. 170.

21. Erlich Vera: Porodica u transformaciji, Naprijed, Zagreb, 1964., str. 249

22. Dušan Breznik: Demografija, analiza, metodi i modeli, Naučna knjiga, Beograd, 1988, str.212.

23. Ibid. Str. 214

24. Ibid. Str. 216

25. Ibid. Str. 215

26. Erlich Vera: Porodica u transformaciji, Naprijed, Zagreb, 1964., str.31

27. Ibid. Str. 427

28. Ibid. Str. 243

29. Ibid. Str. 243

30. Ibid. Str. 243

31. Istorija Saveza komunista jugoslavije, Beograd, 1985, str. 305

pristigli komentari