BRANKO V. JOKIĆ

INSTITUCIONALNA ZAŠTITA SRPSKE KULTURNE BAŠTINE NA KOSOVU I METOHIJI

Ovih dana smo u prilici da čujemo različite reakcije na tekuće procese u zaštiti kulturne baštine na Kosovu i Metohiji. Razlike se ispoljavaju, u prvom redu, zbog očiglednog nepostojanja jasne kulturne politike u Srbiji, pa tako i u pogledu zaštite kulturnog nasleđa na Kosmetu. U postojećim okolnostima privremene uprave Misije UN na tom delu teritorije Srbije, zainteresovane strane se ne osećaju obaveznim da svoje stavove i nastupe međusobno usaglašavaju. Neusaglašenost stavova se posebno negativno odražava u kontaktima sa međunarodnim predstavnicima i predstavnicima privremenih institucija samouprave na Kosovu/ UNMIK (u daljem tekstu, PIS). Saradnja sa međunarodnim predstavnicima i PIS-om ostvaruje se bez potrebne procedure koju ta saradnja podrazumeva i koja mora da se zasniva na pozitivnoj međunarodnoj praksi, a koja, opet, zaštitu vlastite kulturne baštine proklamuje kao neotuđivo pravo u sklopu osnovnih ljudskih prava.

Situacija u kojoj srpska strana nije definisala jasnu i obavezujuću proceduru u saradnji sa međunarodnim predstavnicima i PIS-om na Kosmetu, dovela nas je, objektivno, u nezavidan položaj u odnosu na PIS. Nastalo stanje pogoduje nastupu albanske strane u pregovorima o budućem statusu Kosova i Metohije, pa i u razgovorima o zaštiti srpske kulturne baštine. A upravo u domenu kulturne baštine, procenjujemo, srpska strana bi trebalo da ima povoljnu poziciju, imajući u vidu sadržaj i značaj srpske kulturne baštine na Kosmetu. Zato je, po nama, opravdano postaviti pitanje da li je naša pozicija u pregovorima oko kulturnog nasleđa adekvatna njegovoj vrednosti, brojnosti i njegovom neprocenjivom značaju? I, koliko naša neprincipijelnost i nespremnost da razgovaramo i da se dogovaramo među sobom doprinose (lošem) stanju u kojem se sada nalazimo?

Primer: „Povratak kulturnih artefakata“

Na pregovorima o budućem statusu Kosova i Metohije koji se vode u Beču, na Radnoj grupi za kulturnu baštinu albanska strana je postavila pitanje povratka artefakata arheološke i etnografske zbirke koji su u posedu matične ustanove kulture sa Kosmeta, Muzeja u Prištini (sa izmeštenim sedištem u Beogradu). Takav zahtev se u kontinuitetu postavlja od 2000. godine, bez prethodnog uvida u brojnost, sadržaj i status celokupnog pokretnog kulturnog nasleđa na Kosovu i Metohiji.

Što se albanske strane tiče, status kulturne baštine, posebno, praistorijskog nasleđa, sagledava se i tumači isključivo u svetlu velikoalbanske politike, čiji važan elemenat čini proces izgradnje albanskog („kosovarskog“) nacionalnog identiteta, koji se gradi na negaciji prava srpskog naroda na zaštitu i očuvanje vlastite kosovske baštine. Ovakav stav ima za cilj da u potpunosti ospori i u perspektivi potre postojanje srpskog kulturnog identiteta na Kosmetu. Podsećamo da je ishodište takve „političke realnosti“ u višedecenijskom falsifikovanju istorijskih činjenica i materijalnih dokaza. Na primer, da bi tezu o svom „milenijumskom“ prisustvu na tlu Kosova i Metohije lakše plasirali na međunarodnom planu, albanska strana je na bečkim pregovorima o zaštiti kulturnog nasleđa na Kosmetu postavila kao prioritetno pitanje „povratak artefakata“. Pri tome, potpuno se zanemaruje pitanje statusa preko 90% pokretnih kulturnih dobara koja se i dan-danas nalaze u ustanovama kulture PIS-a na Kosmetu. Primera radi, kada je u pitanju praistorijski period, odnosno iskopavanje i formiranje arheološke zbirke čiji deo albanska strana potražuje, istraživanja i iskopavanja su decenijama finansirani od institucija države Srbije. Dokumentovano se može utvrditi da su sva iskopavanja vršili eminentni srpski stučnjaci sa albanskim kolegama. Tako je jedna od praistorijskih figurina „ božanstvo na tronu“, koja je kao znak dobre volje ustupljena gospodinu Mihaelu Štajneru, bivšem šefu Misije UN na Kosovu, posle euforičnog dočeka u Prištini proglašena „simbolom kulturnog identiteta kosovarskog naroda“. Danas se ta figurina u hiljadama primeraka nalazi u kancelarijama Administracije UNMIK i privremenih institucija, štampa se na plakatima i reklamama za različite kulturne događaje na Kosmetu, deli na izložbama u inostranstvu, itd. Dakle, poruka je više nego jasna, motivi su potpuno jasni i svi dalji koraci albanske strane po ovom pitanju su vrlo predvidljivi.

ČINjENIČNO STANjE

Za pravilno razumevanje pitanja statusa kulturnih dobara, predstavljamo činjenično stanje. Jer, da bi se moglo razgovarati o „povratku artefakata“ u bilo kom pravcu, potrebno je prvo, napraviti uvid u stanje pokretnog kulturnog nasleđa, postići dogovor o njegovom statusu, pa tek onda prići pitanju tehničke realizacije, a u skladu sa određenjem statusa srpskih institucija i kulturnih dobara.

Muzej u Prištini (sa izmeštenim sedištem ), kao jedna od matičnih ustanova sa Kosova i Metohije na legalan i na zakonima Srbije zasnovan način čuva deo svojih zbirki. Vrlo mali deo arheološke i etnografske zbirke iz matične zgrade u Prištini na regularan način je korišćen za potrebe realizacije izložbi u periodu od 1998 -1999 . godine, a koje su unapred bile dogovorene. Činjenice su dobro poznate i kolegama albanske nacionalnosti koji su aktivno učestvovali u realizaciji izložbi (o tome svedoče objavljeni katalozi, foto i druga dokumentacija).

Međutim, ono što široj javnosti nije poznato je sledeće:

- Nakon prisilnog napuštanja matične zgrade Muzeja u Prištini 1999. godine u depoima muzeja je ostalo oko 30.000 predmeta uključujući i gradske muzeje u Peći, Prizrenu i Kosovskoj Mitrovici.

- U Narodnoj i Univerzitetskoj biblioteci „Ivo Andrić“ u Prištini ostalo je oko 1.000.000 knjiga srpskog naslova sa neutrvrđenim brojem starih i retkih knjiga.

- U Galeriji savremene umetnosti ostala je celokupna zbirka , tj.stalna postavka sa svom dokumentacijom.

- U Pokrajinskom zavodu za zaštitu spomenika kulture kao i u gradskim i regionalnim zavodima (u Prištini i Pruzrenu) ostala je skoro sva tehnička dokumentacija sa neutvrđenim brojem ikona koje su bile u postupku konzervacije.

- U Pokrajinskom arhivu i gradskim arhivima (u Prištini, Prizrenu, Peći, Gnjilanu i Kosovskoj Mitrovici ) ostala je ogromna arhivska građa od značaja za državu Srbiju.

- U Narodnom pozorištu u Prištini ostala je celokupna oprema kao i dobar deo opreme KUD „Venac“ iz Prištine.

Takođe, ostalo je na stotine umetničkih slika i umetnina u institucijama širom Kosova i Metohije. I ovim nepotpunim nabrajanjem sadržaja pokretnog kulturnog nasleđa na Kosmetu stiče se uvid u izuzetno brojno i značajno kulturno nasleđe o kome se država Srbija decenijama brinula i stvarala stručne i finansijske uslove za njegovu zaštitu i prezentaciju a koja se danas nalaze uglavnom u albanskim rukama (institucijama kulture, privatnim zbirkama i dr) i čiji status je danas, što je najveći paradoks, sporan. Takvo stanje stvari je, prema našem sudu, neodrživo i treba ga hitno menjati.

Predlog: Definisati kulturnu politiku Srbije i sprovoditi je preko efikasnih institucija

Imajući u vidu uslove u kojima danas na Kosovu i Metohiji živi srpski narod nameće se pitanje opstanka i daljeg razvoja srpske kulture i kulturne baštine. Da bi se sačuvala osnovna svojstva i funkcija kulturnih dobara, muzejske, arhivske, izdavačke i biblotečke delatnosti, scensko-muzičkog i drugog savremenog umetničkog stvaralaštva, smatramo da bi se uspostavljanjem Regionalnog centra za kulturu mogle objediniti pomenute funkcije (naziv Regionalni centar treba uzeti uslovno) . Predlog o uspostavljanju institucije ima svoje utemeljenje u okviru političkog koncepta vlade Srbije za decentralizaciju i samoupravu (Plan za političko rešenje sadašnje situacije na Kosmetu koji je zajedno sa Odlukom objavljen u «Službenom glasniku RS» br. 47/2004, od 12. maja 2004. godine).

Na osnovu istraživanja i ankete koju je Muzej u Prištini (sa izmeštenim sedištem) organizovao u saradnji sa poznatim stručnjacima (dr Miloš Nemanjić, sociolog, dr Svetlana Radovanović, etnolog i demograf, Branko Radovanović, sociolog-satatističar) možemo da konstatujemo da su na Kosovu i Metohiji u dužem vremenskom periodu egzistirale najmanje dve nacionalne kulture i dva kulturna identiteta.

Nastojanja albanske etničke zajednice da u postojećoj situaciji preko monoetničkih ustanova i institucija nasilno stvori tzv. „kosovarski“ kulturni identitet, nameće neodložnu potrebu da ponudimo rešenje koje evropska praksa poznaje i primenjuje. To pre svega znači, da dva ili više kulturnih identiteta mogu da koegzistiraju isključivo ukoliko za to postoji politička volja zainteresovanih strana.

Da bi se stvorio potreban ambijent za takvu vrstu koegzistencije u kulturi potrebno je definisati jasnu kulturnu politiku srpskog naroda na Kosovu i Metohiji, odnosno jasnu kulturnu politiku u Srbiji. Na taj način bi se izbegla konfuzija koja postoji u svim domenima kulturnog stvaralaštva, a posebno u pristupu zaštiti kulturne baštine na Kosmetu. Postojeće stanje je neodrživo i ukoliko se takvo stanje produži preti opasnost da u najskorije vreme srpski narod na Kosmetu izgubi svoj kulturni identitet.

Aktivnim i pozitivnim odnosom stvorila bi se povoljna klima za afirmaciju legitimnih predloga i zahteva srpske strane. To podrazumeva neizostavno formiranje institucije (ovde uslovno nazvane Regionalni kulturni centar), koja može svojim radom i svojim primerom da učestvuje u izgrađivanju drugačijih odnosa među etničkim zajednicama na Kosovu i Metohiji.

Formiranjem Regionalnog centra za kulturu stvorile bi se osnovne pretpostavke za rad srpskih stručnjaka sa potrebnim iskustvom u toj oblasti društvenog života, a što praktično znači:

1. Prestanak oglušivanja na inicijative koje se pokreću sa različitih međunarodnih nivoa i od strane zainteresovanih domaćih institucija i stručnjaka,
2. Očuvanje stručnog potencijala, stvaranje novih kadrova i unapređenje profesionalnog rada u svim domenima kulture,
3. Podsticaj opstanku srpskog naroda na Kosovu i Metohiji i stvaranje pretpostavke za održivi ekonomski razvoj, jer kulturna baština jeste snažan podsticaj ekonomskom razvoju (dovoljno je pogledati iznos novca koji je u proteklom periodu utrošen na obnovu i očuvanje kulturne baštine na Kosmetu).
4. Racionalno korišćenje kadrovskog potencijala i finansijskih sredstava,
5. Očuvanje, zaštita i razvoj srpskog kulturnog identiteta u budućnosti i, što je posebno važno, u situaciji kada se na Kosovu i Metohiji sistematski nameće tzv. „kosovarski“ kulturni identitet izmišljenog „kosovarskog naroda“.

Predlog koji je izradio Muzej u Prištini (sa izmeštenim sedištem) nema pretenziju da do kraja definiše i precizira gradove ili mesta koja treba da budu uzeta u obzir za nastavak rada ustanova kulture, kao ni pitanje njihove unutrašnje organizacije. Namera je bila da se prikupe svi relevantni podaci (sa terena i iz državnih institucija), napravi presek stanja, izvrši analiza dobijenih rezultata i predstavi ideja o osnivanju Regionalnog centra (vidi Prilog).

Zato predlažemo da Ministarstvo kulture Srbije, u saradnji sa Koordinacionim c entrom za Kosovo i Metohiju, organizuje seriju savetovanj a na koj ima bi uzeli učešće svi relevantni predstavnici srpskog naroda sa Kosmeta , kao i stručnjaci u kulturi. Na savetovanju bi bila predstavljena i koncipirana strategija i kulturna politika Srbije koja bi , nakon usvajanja u nadležnim državnim telima, bila obavezujuća za sve činioce u politici i kulturi , a posebno u vezi kulturne politike prema južnoj srpskoj pokrajini .

Autor je direktor Muzeja u Prištini (sa izmeštenim sedištem)

Prilog

Kratka ocena stanja ustanova kulture na Kosovu i Metohiji

Ocena stanja predstavlja sažetak šire analize postojećeg stanja kulture na Kosovu i Metohiji sačinjene na na osnovu ankete sprovedene na terenu 2004–2005. U poređenju sa stanjem ustanova pred kraj osamdesetih godina 20. veka, danas je slika potpuno izmenjena:

• Od preko 240 ustanova kulture svih vrsta, koliko ih je bilo 1988. godine, u kojima je radilo preko 1200 stručnjaka i pomoćnog osoblja i koje su bile multietničke po personalnom sastavu, anketa pokazuje da se danas na Kosmetu, u pet okruga (Kosovsko-mitrovačkom, Kosovskom, Kosovsko-pomoravskom, Prizrenskom i Pećkom) nalazi 79 ustanova i drugih organizacionih formi kulture.
• Postojeće ustanove su neujednačeno rasprostranjene na prostoru od Kosovske Mitrovice do Peći, s najvećom koncentracijom u Kosovskom i Kosovsko-mitrovačkm okrugu.
• U užem smislu, ustanovama kulture pripada 6 arhiva, 3 muzeja i galerija, 5 biblioteka, 1 zavod za zaštitu spomenika kulture i 2 pozorišta, ukupno 17 ustanova. Ovom broju može se dodati i 15 domova kulture, odnosno centara za kulturu, što ukupno čini cifru od 32 ustanove kulture.

• Prema evidenciji o zaposlenima u 17 ustanova kulture specifičnog programskog profila radi 248 lica, od toga, 119 (47,9%) sa visokom ili višom školskom spremom. Podaci o prostoru koje ove ustanove poseduju su nepotpuni – biblioteke raspolažu sa 690 m 2 , a muzeji i galerije sa 400 m 2 , što je ukupno 1090 m 2 .
• Za ove ustanove je karakteristično, uz nekoliko izuzetaka, da su izmeštene iz matičnog sedišta. Od 17, 13 ustanova je izmešteno – 8 van Pokrajine Kosovo i Metohija (5 arhiva, 2 muzeja i 1 biblioteka, najveća, NiUB „Ivo Andrić“) i 5 u druga mesta Pokrajine (1 arhiv, 1 zavod za zaštitu spomenika kulture, 1 pozorište, kao i Kulturni centar/Priština i Kulturno-prosvetna zajednica Kosova i Metohije).
• Domovi kulture, odnosno centri za kulturu, druga su po brojnosti grupacija ustanova kulture. U 14 domova kulture na Kosmetu (izuzet je 1 kulturni centar koji je izmešten) evidentirano je 136 zaposlenih, od toga, 30 (22,0%) sa visokom, odnosno višom stručnom spremom. U Kosovskom okrugu je smešteno 6 domova kulture, u Kosovsko-mitrovačkom 5 i u Pećkom okrugu 3 doma kulture. Domovi kulture raspolažu(ili su raspolagali) sa najviše prostora – 12900 m 2 .
• Kulturno-umetničkih društava, kao posebne forme organizovanosti kulture, ima ukupno 14: 7 u Kosovsko-pomoravskom okrugu, 6 u Kosovskom okrugu i 1 u Prizrenskom okrugu. Evidentirano je 34 zaposlena lica: 29 u KUD „Venac“/Čaglavica i 5 u KUD „Vuk Karadžić“/Čaglavica. Od 34 zaposlena, 28 (82,3%) je sa srednjom stručnom spremom. U ovih 14 društava aktivno deluje 89 članova. Društva su pre 1999. godine raspolagala sa 3.650 m 2 , danas, sa 1.250 m 2 .
• Sledeća značajna grupacija organizacija su medijske – 8 radio i TV stanica sa najvećom koncentracijom u Kosovskom okrugu, gde je smešteno 6 radio i TV stanica. Još po jedna medijska organizacija se nalaze u Kosovsko-mitrovačkom i Pećkom okrugu. Medijske organizacije zapošljavaju 57 lica – 13 (22,8%) sa visokom i višom stručnom spremom i 39 (68,4%) sa srednjom stručnom spremom. Raspolažu sa 410 m 2 radnog prostora.
• Sportskih organizacija (klubovi, savezi i udruženja) je 14 – 8 u Kosovskom i 6 u Kosovsko-mitrovačkom regionu. Zaposlenih je 32, od čega 30 lica u sportskim savezima i udruženjima. 9 (28,7%) lica je sa visokom i višom stručnom spremom.
• Organizacija Narodne tehnike je izdvojena kao posebna organizacija, koja ima 6 zaposlenih i raspolaže prostorom od 220 m 2 .
• Anketom je evidentirano i 10 ostalih, rezidualnih organizacija, među kojima su kulturno-prosvetne zajednice i slične organizacije, sa 36 zaposlenih od kojih su 4 (11,1%) sa visokom ili višom stručnom spremom.
• U ustanovama i organizacijama kulture na Kosovu i Metohiji zaposleno je 562 lica – 97 (17,2%) sa visokom stručnom spremom, a 53 (9,4%) sa višom školskom spremom (ukupno, 150 lica (26,6%)).

(Napomena: Kompletni podaci, analize, ankete i dr. Muzeja u Prištini dostupni su u prostorijama Muzeja u Beogradu, Studentski trg 13.)